Η προσχολική αγωγή και φροντίδα στην Ευρώπη

#Τάσος Σαπουνάκης,
Οικονομολόγος - σύμβουλος Τοπικής Αυτοδιοίκησης


Το Ευρωπαϊκό Ίδρυμα για τη Βελτίωση των Συνθηκών Διαβίωσης και Εργασίας (Eu-rofound) είναι ένας οργανισμός της Ε.Ε., που εδρεύει στο Δουβλίνο. Ιδρύθηκε το 1975 με τον κανονισμό 1365, με σκοπό να συμβάλλει στον σχεδιασμό και την καθιέρωση καλύτερων συνθηκών διαβίωσης και εργασίας στην Ευρώπη.
Ρόλος του Eurofound είναι η παροχή πληροφοριών, συμβουλών και εμπειρογνωμοσύνης για τις συνθήκες διαβίωσης και εργασίας, τις εργασιακές σχέσεις και τη διαχείριση των αλλαγών στην Ευρώπη, στον τομέα της κοινωνικής πολιτικής, με βάση συγκριτικές μελέτες και αναλύσεις. Στο πλαίσιο αυτό διεξάγει περιοδικές έρευνες για την ποιότητα ζωής στην Ε.Ε. που περιέχουν χρήσιμες πληροφορίες για την προσχολική αγωγή στα 27 κράτη - μέλη. Η τελευταία έρευνα έγινε το 2012 με τίτλο «Τρίτη έρευνα για την ποιότητα ζωής στην Ευρώπη» με στοιχεία του τελευταίου τετραμήνου του 2011 και του πρώτου διμήνου του 2012. Η έρευνα έγινε με ερωτηματολόγια και το δείγμα κάλυψε 1.000 έως 3.000 άτομα σε κάθε χώρα.


Προσχολική αγωγή και φροντίδα
Τα συμπεράσματα της έρευνας στον τομέα της προσχολικής αγωγής έχουν ως εξής:
Η προσβασιμότητα των γονέων σε υπηρεσίες προσχολικής αγωγής αποτελεί κρίσιμο ζήτημα για να ενισχυθεί η απασχόληση και να καταπολεμηθεί η ανεργία στην Ε.Ε. Πληθώρα επιστημονικών ερευνών και μελετών τεκμηριώνουν ότι:


1) Η αύξηση του ποσοστού απασχόλησης των γυναικών αποτελεί μία από τις κυριότερες προϋποθέσεις αντιμετώπισης:
• της κρίσης σε ευρωπαϊκό επίπεδο,
• των επιπτώσεων από τη γήρανση του πληθυσμού,
• και της αποτελεσματικής καταπολέμησης της φτώχειας.



2) Ένα από τα σημαντικότερα εμπόδια που συναντούν οι γυναίκες, για επανενταχθούν στην αγορά εργασίας μετά τη γέννηση των παιδιών τους, είναι η έλλειψη πρόσβασης σε κατάλληλες υπηρεσίες προσχολικής αγωγής.


3) Έχει αποδειχθεί ότι η συμμετοχή των παιδιών σε υπηρεσίες προσχολικής αγωγής συνεπάγεται μακροπρόθεσμα ευεργετικά αποτελέσματα:
• στις σχολικές τους επιδόσεις
• στη μείωση της σχολικής διαρροής
• στη βελτίωση των επαγγελματικών τους προοπτικών.


Υπάρχει ισχυρή συσχέτιση μεταξύ του ποσοστού της γυναικείας απασχόλησης και της πρόσβασης σε υπηρεσίες προσχολικής αγωγής. Σε χώρες με ποσοστά γυναικείας απασχόλησης πάνω από 65% (Δανία, Σουηδία, Φιλανδία, Αυστρία, Γερμανία, Ολλανδία), καταγράφονται οι μικρότερες δυσκολίες πρόσβασης σε υπηρεσίες προσχολικής αγωγής. Αντίθετα στην Ελλάδα, Ιταλία, Μάλτα, με τις μεγαλύτερες δυσκολίες πρόσβασης, καταγράφονται τα χαμηλότερα ποσοστά, κάτω από 50%.


Το ποσοστό των χρηστών (ζευγάρια, μονογονεϊκές οικογένειες) υπηρεσιών προσχολικής αγωγής διαφέρει σημαντικά μεταξύ των κρατών - μελών της Ε.Ε. Το υψηλότερο καταγράφεται στην Δανία, όπου το 42% του πληθυσμού έχει πρόσβαση στις αντίστοιχες υπηρεσίες και ακολουθείται από Σουηδία, Λουξεμβούργο, Φιλανδία και Γαλλία, όπου σε όλες αυτές τις χώρες πάνω από το 25% έχει ανάλογη πρόσβαση. Το χαμηλότερο ποσοστό παρατηρείται στην Βουλγαρία, μόνο 5% και κάτω από το 10% στην Σλοβακία, Μάλτα και Ρουμανία.
Επίσης παρατηρείται ότι όπου η πρόσβαση σε υπηρεσίες προσχολικής αγωγής είναι εύκολη, η ποιότητα των υπηρεσιών της, έτσι όπως την αξιολογούν οι χρήστες, βρίσκεται σε υψηλά επίπεδα. Καλή πρόσβαση και υψηλή ποιότητα καταγράφονται στην Φιλανδία, Σουηδία, Αυστρία, Λουξεμβούργο και Κύπρο. Στην Μάλτα και στην Σλοβακία επίσης, αν και η πρόσβαση είναι δύσκολη, η ποιότητα της προσχολικής αγωγής θεωρείται υψηλή.
Για να μετρηθεί η ευκολία πρόσβασης σε υπηρεσίες προσχολικής αγωγής, οι χρήστες αξιολογούν τέσσερις παράγοντες: φυσική πρόσβαση (απόσταση, ώρες λειτουργίας), διαθεσιμότητα (ύπαρξη θέσεων, λίστες αναμονής), κόστος και ποιότητα.
Από αυτούς το κόστος θεωρείται ως ο πλέον σημαντικός από το 59% των χρηστών (μέσος όρος σε ευρωπαϊκό επίπεδο). Ειδικότερα το 64% των χρηστών χαμηλού εισοδήματος θεωρεί το κόστος ως πολύ σημαντικό παράγοντα, έναντι του 55% των χρηστών υψηλού εισοδήματος (η ταξινόμηση έχει γίνει με τεταρτημόρια, οι χρήστες δηλαδή έχουν ενταχθεί σε τέσσερις ομάδες εισοδήματος). Το αντίστοιχο ποσοστό, ανεξαρτήτως εισοδήματος, στις μονογονεϊκές οικογένειες φθάνει το 67%. Η διαθεσιμότητα θέσεων αξιολογείται επίσης ως μεγάλο πρόβλημα από το 58% των χρηστών. Σε όλα σχεδόν τα κράτη - μέλη, οι χρήστες σε αστικές περιοχές σε ποσοστό 60% αναφέρουν προβλήματα στην διαθεσιμότητα θέσεων, ενώ στις αγροτικές περιοχές το αντιστοιχο ποσοστό πέφτει στο 55%. Η φυσική πρόσβαση αποτελεί πρόβλημα για το 41% των χρηστών και η ποιότητα των υπηρεσιών για το 27%.


Στον πίνακα που ακολουθεί έχουν καταγραφεί οι τέσσερις δείκτες με βάση τα ποσο-στά απαντήσεων στις αντίστοιχες ερωτήσεις της συνέντευξης που έδωσαν οι χρήστες στα 27 κράτη - μέλη. Τονίζεται ότι η ποιότητα αξιολογείται από τους ίδιους τους χρήστες και όχι από ένα ενιαίο σύστημα αξιολόγησης.






Η κατάσταση στην Ελλάδα


Η εικόνα για την χώρα μας διαμορφώνεται ως εξής:
• Το 78% των χρηστών υπηρεσιών προσχολικής αγωγής αναφέρει ότι το κόστος των υπηρεσιών αυτών αποτελεί τον πιο σημαντικό παράγοντα, ο οποίος επηρεάζει τις δυνατότητες πρόσβασης τους. Το ποσοστό αυτό είναι το υψηλότερο στην Ε.Ε., μαζί με αυτό της Μάλτας και του Ηνωμένου Βασιλείου. Δικαιώνονται έτσι οι προσπάθειες της ΚΕΔΕ τα τέσσερα τελευταία χρόνια για αύξηση του ποσού χρηματοδότησης του προγράμματος «Εναρμόνιση οικογενειακής και επαγγελματικής ζωής». Η συνεχής αύξηση των παιδιών που εντάσσονται στο πρόγραμμα τεκμηριώνει ότι το κόστος των υπηρεσιών αυτών (τροφεία / δίδακτρα) επηρεάζει σε πολύ μεγάλο βαθμό την απόφα-ση των γονιών να στείλουν τα παιδιά τους σε παιδικούς σταθμούς (89.000 θέσεις για την περίοδο 2014-15, 68.000 θέσεις το 2013-14, 57.000 θέσεις το 2012-13 και 43.000 θέσεις το 2011-12).


• Η διαθεσιμότητα θέσεων αποτελεί για το 73% των χρηστών τον δεύτερο πιο σημαντικό παράγοντα που δυσκολεύει την πρόσβασή τους σε υπηρεσίες προσχολικής αγωγής, το υψηλότερο ποσοστό στην Ε.Ε. (ακολουθούν η Γαλλία με 72% και η Σλοβενία με 70%). Το χρόνιο έλλειμμα σε παιδικούς σταθμούς, παρά την ύπαρξη ενός σχετικά αναπτυγμένου ιδιωτικού τομέα με το ανάλογο κόστος φυσικά (βλέπε προηγούμενη παράγραφο), αποδεικνύεται ακόμα μία φορά. Η χρηματοδότηση των δήμων από τα Περιφερειακά Επιχειρησιακά Προγράμματα για κατασκευές παιδικών σταθμών είναι σαφές ότι δεν επαρκεί για να επιλυθεί το πρόβλημα. Το λεφτά είναι λίγα (10 - 15 σταθμοί ανά ΠΕΠ), οι γραφειοκρατικές διαδικασίες, που δυσκολεύουν την απορρόφηση, υπερβολικές, οι κτιριακές προδιαγραφές που ισχύουν, ειδικά για τα αστικά κέντρα, πρακτικά κάνουν αδύνατη την εξεύρεση των ανάλογων οικοπέδων και την κατασκευή σταθμών. Οι ευθύνες του Υπουργείου Εσωτερικών είναι σημαντικές. Δεν διεκδίκησε από τα ΠΕΠ ούτε από το Ε.Π. «Εκπαίδευση & Δια Βίου Μάθηση» την κατοχύρωση ενός σημαντικού ποσού για την προσχολική αγωγή, όταν το Υπουργείο Παιδείας σε όλα τα Κοινοτικά Πλαίσια Στήριξης και στο ΕΣΠΑ είχε στη διάθεση του δεκάδες εκατομμύρια ευρώ για την σχολική στέγη. Βέβαια οι ανάγκες είναι διαφορε-τικές, αλλά αν το αντίστοιχο 10% κάθε προγραμματικής περιόδου είχε δεσμευτεί, ο αριθμός των παιδικών σταθμών θα ήταν σήμερα πολύ μεγαλύτερος.


Η απαγόρευση των προσλήψεων τα τελευταία χρόνια και η κάλυψη των κενών θέσεων με πρόχειρες λύσεις (προσλήψεις Ι.Δ.Ο.Χ. εντεκάμηνης διάρκειας πάντα την τελευταία στιγμή, κοινωφελής εργασία) που δεν λύνουν το πρόβλημα, αποτρέπουν πολλούς δήμους να υποβάλουν προτάσεις για κατασκευές νέων παιδικών σταθμών και περιορίζονται στην αντικατάσταση των υπαρχόντων κτιρίων και όχι σε πραγματικά νέους σταθμούς. Είναι γνωστό άλλωστε ότι τα περισσότερα κτίρια των κρατικών παιδικών σταθμών που μεταβιβάστηκαν στην τοπική αυτοδιοίκηση ήταν σε πολύ κακή κατάσταση και στην πλειοψηφία τους δεν πληρούσαν τις προδιαγραφές που το ίδιο το κράτος έχει θεσπίσει !!. Στο πλαίσιο αυτό, η πρόταση του ΥΠ.ΕΣ., για νέες προσλήψεις στους Δήμους που θα καλύψουν αποκλειστικά ανάγκες κοινωνικών υπηρεσιών, αντιμετωπίζει ένα σοβαρό πρόβλημα της προσχολικής αγωγής.


• Το 63% των χρηστών αναφέρει ότι το θέμα της ποιότητας των υπηρεσιών προ-σχολικής αγωγής, συνιστά ένα σημαντικό πρόβλημα για τη χώρα μας. Το ποσοστό αυτό είναι το μεγαλύτερο στην Ε.Ε. και μάλιστα σε μεγάλη απόσταση από τα αμέσως επόμενα (Ρουμανία 47%, Πολωνία και Σλοβακία 38%). Η διαπίστωση αυτή, δη-μιουργεί πολλά ερωτηματικά για την ποιότητα του προγράμματος που εφαρμόζουν οι παιδικοί σταθμοί, δημοτικοί και ιδιωτικοί, για τις δεξιότητες και γνώσεις του παιδα-γωγικού προσωπικού, αλλά και για τα μέσα που έχουν στη διάθεσή τους για να αντα-ποκριθούν στις ανάγκες των μικρών παιδιών. Έμμεσα αποτελεί κριτική στις διοική-σεις των φορέων προσχολικής αγωγής, ότι δηλαδή δεν δίνουν την απαραίτητη σημα-σία στο παιδαγωγικό έργο που πρέπει να υλοποιείται στους σταθμούς.


Το 2009 το ΥΠ.ΕΣ. είχε αναθέσει σε ομάδα καθηγητών ΑΕΙ και ΤΕΙ την εκπόνηση νέου παιδαγωγικού προγράμματος για την προσχολική αγωγή. Η ομάδα παρέδωσε την πρώτη φάση του έργου και στη συνέχεια «ούτε φωνή ούτε ακρόαση». Η μελέτη ξεχάστηκε, κανείς δεν ασχολήθηκε και δεν ολοκληρώθηκε ποτέ. Επίσης δεν αξιοποιή-θηκαν οι δυνατότητες χρηματοδότησης από το ΕΣΠΑ, όταν το Υπουργείο Παιδείας χρηματοδότησε όλα τα αναλυτικά προγράμματα για το Νέο Σχολείο από το Ε.Π. «Εκπαίδευση & Δια Βίου Μάθηση».


Η πρωτοβουλία πρέπει τώρα να περάσει στην ΚΕΔΕ, να ετοιμάσει ένα πρόγραμμα ολοκληρωμένης υποστήριξης των δημοτικών παιδικών σταθμών και να διεκδικήσει την χρηματοδότηση του από το ΕΣΠΑ 2014 -2020. Το πρόγραμμα θα περιλαμβάνει ενδεικτικά την εκπόνηση νέου παιδαγωγικού προγράμματος, την επιμόρφωση του προσωπικού που θα το εφαρμόσει, προμήθειες νέου παιδαγωγικού υλικού και καινοτομικών παιδαγωγικών μέσων π.χ. διαδραστικοί πίνακες, μελέτες για το κοινωνικοοικονομικό προφίλ των χρηστών και τέλος αναβάθμιση της οργάνωσης και λειτουργίας των δημοτικών υπηρεσιών και των δημοτικών νομικών προσώπων που έχουν υπό την ευθύνη τους παιδικούς σταθμούς.


• Η φυσική πρόσβαση (απόσταση, ώρες λειτουργίας) αποτελεί επίσης αποτρεπτικό παράγοντα για το 57% των χρηστών υπηρεσιών προσχολικής αγωγής. Το ποσοστό αυτό είναι από τα μεγαλύτερα στην Ε.Ε., αν και όχι το πρώτο. Προηγείται η Βουλγα-ρία με 66%, η Ρουμανία βρίσκεται στην ίδια θέση με την Ελλάδα και ακολουθεί η Πολωνία με 51%. Όταν το πρόβλημα της διαθεσιμότητας θέσεων βρίσκεται σε τόσο υψηλά επίπεδα (73%), είναι λογικό να υπάρχουν μεγάλες δυσκολίες στην φυσική πρόσβαση. Η διαφορά βέβαια μεταξύ των δύο ποσοστών πιθανόν να οφείλεται στους πολλούς μικρούς παιδικούς σταθμούς που διευκολύνουν σε κάποιο βαθμό την πρόσβαση, αλλά έχουν λίγες θέσεις.


Πρώτα συμπεράσματα
Οι μεγάλες ελλείψεις και τα προβλήματα λειτουργίας της προσχολικής αγωγής στη χώρα μας, τεκμηριώνονται για άλλη μία φορά με τη συγκεκριμένη έρευνα. Οι οικογέ-νειες δεν μπορούν να καλύψουν τα κόστη των τροφείων / διδάκτρων, δεν υπάρχουν παιδικοί σταθμοί, ενώ και η ποιότητα του παιδαγωγικού έργου είναι χαμηλή. Ουσια-στικά αποτελούμε την πιο προβληματική και ελλειμματική χώρα στην Ε.Ε. στον το-μέα αυτό. Βέβαια δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η έρευνα κάλυψε την προσχολική αγωγή στους δήμους και στον ιδιωτικό τομέα. Δεν έχουμε στη διάθεση μας στοιχεία, για το πώς διαφοροποιούνται οι δείκτες μεταξύ των δύο τομέων.
Οι ευθύνες του ΥΠ.ΕΣ. είναι μεγάλες: δεν ήθελε; δεν μπόρεσε; δεν συνειδητοποίησε τελικά ότι αποτελεί, μετά την μεταφορά των κρατικών παιδικών σταθμών στους δήμους, το αρμόδιο Υπουργείο για την προσχολική αγωγή. Δεν συνέστησε μία Διεύθυνση Προσχολικής Αγωγής για να ασχολείται με τα θέματα αυτά και περιορίστηκε σε μία διοικητική διαχείριση των προβλημάτων. Ούτε διεκδίκησε μερίδιο χρηματοδότησης, τουλάχιστον από το Γ΄Κ.Π.Σ. και το ΕΣΠΑ, για κατασκευές πολλών παιδικών σταθμών και για την αναβάθμιση της λειτουργίας τους και άφησε το Υπουργείο Παιδείας να δεσμεύει χρήματα μόνο για τα νηπιαγωγεία.


Και η αυτοδιοίκηση όμως έχει τις ευθύνες της. Πολλοί δήμοι δεν αντιλήφθηκαν ότι με την προσχολική αγωγή επιτελούν ένα πολύ σημαντικό έργο, διαμορφώνουν τα πρώτα βήματα των αυριανών πολιτών, έρχονται σε επαφή όχι μόνο με τα παιδιά αλλά και με τις οικογένειες τους και έχουν επιπλέον τη δυνατότητα να προσφέρουν, ειδικά αυτή την περίοδο της οξυμένης κοινωνικοοικονομικής κρίσης, μία πολύπλευρη υποστήριξη (κοινωνική, οικονομική, ψυχολογική, συμβουλευτική κ.α.). Οι παιδικοί σταθμοί δεν πρέπει μόνο να αυξηθούν και να αναβαθμίσουν τη λειτουργία τους, μπορούν να μετατραπούν σε κυψέλες πολλαπλών δραστηριοτήτων για τα παιδιά προσχολικής ηλικίας, σε κέντρα δημιουργικής απασχόλησης στις γειτονιές. Άλλωστε υπάρχουν πετυχημένα παραδείγματα αρκετών δήμων που ακολούθησαν τον δρόμο αυτό.
Δείκτες ποιότητας
Ο δείκτης ποιότητας παίρνει τιμές από ένα έως 10. Ο δείκτης διαθεσιμότητας παίρνει τιμές από –4 εώς 4.