Η συμμετοχική προσέγγιση στο χωροταξικό σχεδιασμό και η συμβολή των Τεχνολογιών Πληροφόρησης και Επικοινωνίας

Εξελίξεις από την ελληνική πραγματικότητα
#ΣΩΜΑΡΑΚΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ, Σχολή Αγρονόμων και Τοπογράφων Μηχανικών Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο
#ΣΤΡΑΤΗΓΕΑ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ, Σχολή Αγρονόμων και Τοπογράφων Μηχανικών Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο


Ο χωρικός σχεδιασμός, μικρής και μεγάλης κλίμακας, αποτελεί πεδίο επιστημονικής ενασχόλησης εδώ και δεκαετίες.
Στη διαδρομή αυτή έχουν αναδειχθεί θεωρητικές προσεγγίσεις, που αντιλαμβάνονται με διαφορετικό τρόπο το συγκεκριμένο αντικείμενο. Μία από τις διαφοροποιήσεις των προσεγγίσεων αυτών έγκειται στο ρόλο της συμμετοχής του κοινού και των ομάδων συμφερόντων (stakeholders) στη διαδικασία σχεδιασμού, σε συνεργασία με τους ειδικούς και τα κέντρα λήψης αποφάσεων.
Η προσέγγιση αυτή προέκυψε μέσα από την κριτική της επί πολλά χρόνια ακολουθούμενης πρακτικής του σχεδιασμού ως τεχνοκρατικής διαδικασίας, στηριγμένης στη γνώση των ειδικών, η οποία οδηγούσε σε αποτελέσματα που απείχαν συχνά από τις επιθυμίες και τα οράματα της κοινωνίας. Η υιοθέτηση της συμμετοχικής προσέγγισης του σχεδιασμού μπορεί να αποτελέσει το 'μέσο' για τη βελτίωση της ποιότητας των αποφάσεων του χωρικού σχεδιασμού ή/και το 'σκοπό' για την ενδυνάμωση των τοπικών κοινωνιών και ως εκ τούτου την ουσιαστική δυνατότητα παρέμβασής τους στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων. Σημαντικό ρόλο στην εδραίωση της συμμετοχικής προσέγγισης είχε η θεσμοθέτηση της έννοιας της συμμετοχής του κοινού σε Ευρωπαϊκό αλλά και εθνικό επίπεδο.
Η συμμετοχική προσέγγιση του σχεδιασμού σήμερα υποστηρίζεται σημαντικά από την εξέλιξη των Τεχνολογιών Πληροφόρησης και Επικοινωνίας (ΤΠΕ), οι οποίες έχουν συμβάλλει στη δημιουργία νέων δυνατοτήτων για τη συμμετοχή του κοινού.

Η αξιοποίηση των ΤΠΕ στο χωρικό σχεδιασμό (e-planning) έχει σημαντική συμβολή σε όλα τα στάδια της διαδικασίας λήψης απόφασης.
Στο πλαίσιο αυτό, ενεργό ρόλο έχουν και τα Γεωγραφικά Συστήματα Πληροφοριών (ΓΣΠ) για την ανάλυση των χωρικών δεδομένων και την οπτικοποίηση των αποτελεσμάτων του σχεδιασμού.

Οι παραπάνω εξελίξεις και ειδικότερα η εκτεταμένη χρήση του διαδικτύου σε συνδυασμό με τα ΓΣΠ, έχουν επηρεάσει σημαντικά τις συμμετοχικές διαδικασίες, αλλά και τις μεθόδους και τα εργαλεία που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για το σκοπό αυτό, αντικαθιστώντας τη φυσική με τη διαδικτυακή παρουσία στο πλαίσιο της αλληλεπίδρασης των συμμετεχόντων.
Η χρήση των ΤΠΕ για τη συμμετοχή του κοινού (e-participation) στις διαδικασίες λήψης χωρικών αποφάσεων προβλέπεται να διαδραματίσει στο μέλλον καταλυτικό ρόλο στις συμμετοχικές διαδικασίες σε διάφορα προβλήματα και χωρικές κλίμακες αναφοράς.
Η συμμετοχική προσέγγιση έχει μέχρι σήμερα εφαρμοστεί σε διάφορα προβλήματα χωροταξικού σχεδιασμού διεθνώς, ενώ τα τελευταία χρόνια το πεδίο εφαρμογής της διευρύνεται και στο διαδικτυακό περιβάλλον. Στην Ελλάδα, αν και έχει ενσωματωθεί η συμμετοχή του κοινού στην εθνική νομοθεσία σε διάφορα πεδία, οι προσπάθειες υλοποίησης συμμετοχικών διαδικασιών στο χωροταξικό σχεδιασμό είναι στις περισσότερες των περιπτώσεων αποσπασματικές και οι δυνατότητες των ΤΠΕ αξιοποιούνται σε μικρό βαθμό. Με βάση τα παραπάνω, ο στόχος της παρούσας εργασίας είναι η συστηματική καταγραφή των εφαρμογών της συμμετοχικής προσέγγισης στο χωροταξικό σχεδιασμό στην Ελλάδα και η αξιολόγησή τους ως προς το βαθμό συμμετοχής του κοινού, τον τύπο των διαδικασιών (κλασσικές ή/και διαδικτυακές μέθοδοι συμμετοχής που ακολουθήθηκαν για το σκοπό αυτό), τον τύπο των συμμετεχόντων κ.λπ.


1. Εισαγωγή
Ο σχεδιασμός (planning) αποτελεί μία έννοια, η οποία έχει προσδιοριστεί διαχρονικά με πολλούς διαφορετικούς τρόπους. Ο Βασενχόβεν (1984) ορίζει το σχεδιασμό ως μια συστηματική προσπάθεια δόμησης και αξιολόγησης εναλλακτικών λύσεων και μέσων για την επίτευξη των στόχων του σχεδιασμού. Ο χωρικός σχεδιασμός (spatial planning) εισάγει τη χωρική διάσταση στην προσπάθεια διαχείρισης προβλημάτων κατανομής πληθυσμού και δραστηριοτήτων για την καλύτερη χρήση του εδάφους και των πόρων και αφορά σε μία ιεραρχημένη διαδικασία παρέμβασης, που αποσκοπεί στη χάραξη πολιτικής για την επίλυση προβλημάτων (Γιαουτζή και Στρατηγέα, 2011). Επιπρόσθετα, ανάλογα με τη χωρική κλίμακα αναφοράς, οριοθετούνται διαφορετικοί τύποι χωρικού σχεδιασμού π.χ. χωροταξικός, πολεοδομικός. Ο χωροταξικός σχεδιασμός περιλαμβάνει γενικές αρχές και κατευθύνσεις σε χωρική κλίμακα όχι μικρότερη της περιφέρειας (Χριστοφιλόπουλος, 2002) και καλείται να επιλύσει προβλήματα, όπως οι αναπτυξιακές ανισότητες μεταξύ διαφορετικών περιοχών, ο ανταγωνισμός μεταξύ των χρήσεων γης, το υποβαθμισμένο φυσικό και πολιτιστικό περιβάλλον, η υποβάθμιση της ποιότητα ζωής, αλλά και η περιορισμένη συμμετοχή των πολιτών στη χωρική διακυβέρνηση (Αγγελίδης, 2000).


Ακόμα, ο χωροταξικός σχεδιασμός μπορεί να ιδωθεί μέσα από ένα φάσμα διαφορετικών θεωρητικών προσεγγίσεων, οι οποίες εστιάζουν στη διαδικασία σχεδιασμού και τα συστατικά της στοιχεία. Με βάση αυτά, διακρίνονται οι παρακάτω διαφορετικές προσεγγίσεις σχεδιασμού (Γιαουτζή και Στρατηγέα, 2011):
• Ορθολογικός - συνοπτικός (rational comprehensive): εστιάζει στο σχεδιασμό ως μία «ιεραρχημένη διαδικασία διαδοχικών βημάτων», όπου οι αποφάσεις λαμβάνονται από τα Κέντρα Λήψης Αποφάσεων (ΚΛΑ).
• Αυξητικός (incremental): επισημαίνει το ρόλο του πολιτικού παράγοντα στη διαδικασία του σχεδιασμού, ρόλος ο οποίος προσδιορίζει τόσο τον αριθμό των εναλλακτικών λύσεων, που δομούνται στα πλαίσια της διαδικασίας σχεδιασμού, όσο και το είδος τους (Lindblom, 1979).
• Συνηγορικός (advocacy): αποσκοπεί στον εντοπισμό και την έκφραση των απόψεων των λιγότερο προνομιούχων ομάδων στη διαδικασία του σχεδιασμού.
• Προσανατολισμένος στην εφαρμογή (implementation-oriented): προσέγγιση που δίνει έμφαση στο στάδιο της υλοποίησης ενός σχεδίου, όπου παρουσιάζεται η αλληλεπίδραση μεταξύ στόχων και μέτρων πολιτικής από τη μια πλευρά και υλοποίησής τους από την άλλη.
• Στρατηγικός (strategic): λαμβάνει υπόψιν τη μελλοντική εξέλιξη του υπό εξέταση προβλήματος, καθώς και τη δράση εξωτερικών κυρίαρχων παραγόντων (driving forces), με σκοπό τη δόμηση εναλλακτικών μελλοντικών εικόνων/λύσεων για την αντιμετώπιση του προβλήματος σε ένα μακροπρόθεσμο χρονικό ορίζοντα και σε διαφορετικά εξωτερικά περιβάλλοντα.
• Συναλλακτικός (transactive): δίνει έμφαση στο σχεδιασμό σε τοπικό επίπεδο, όπου υπάρχουν πολλές ευκαιρίες για αλληλεπίδραση, καθιστώντας έτσι το σχεδιασμό εκτός από μια διαδικασία επίλυσης ενός παρόντος ή μελλοντικού προβλήματος, μια πλατφόρμα συνεργασίας, αλληλεπίδρασης, ανταλλαγής απόψεων και ιδεών και αναζήτησης κοινών ενδιαφερόντων μεταξύ των συμμετεχόντων, μια διαδικασία μάθησης μεταξύ σχεδιαστών, ΚΛΑ και κοινού.
• διαπραγματευτικός (negotiative): σχεδιασμός που γίνεται αντιληπτός ως η διαπραγμάτευση μεταξύ δημόσιων φορέων και συντελεστών της αγοράς, με απουσία κοινού, με σκοπό τη συμφωνία σε ένα συγκεκριμένο στόχο, αναπτυξιακό έργο κ.λπ.
• Επικοινωνιακός / συμμετοχικός (communicative / participatory): προσέγγιση του σχεδιασμού που αποσκοπεί στη χάραξη πολιτικής για την αντιμετώπιση των σχεδιαστικών προβλημάτων μέσα από την επικοινωνία και αλληλεπίδραση μεταξύ των ΚΛΑ, των σχεδιαστών και των αποδεκτών του σχεδιασμού, δηλαδή της κοινωνίας και των πολιτών
της.


Ο στόχος της παρούσας εργασίας είναι η διερεύνηση της εφαρμογής της συμμετοχικής προσέγγισης στο πλαίσιο του χωροταξικού σχεδιασμού στη χώρα μας, μέσα από την αξιοποίηση κλασικών και διαδικτυακών διαδικασιών. Στο πλαίσιο αυτό, η δομή της εργασίας έχει ως ακολούθως:
στην ενότητα 2 αναλύεται η προσέγγιση του συμμετοχικού σχεδιασμού και των χαρακτηριστικών του (επίπεδα συμμετοχής, τύποι συμμετεχόντων, μέθοδοι συμμετοχικού σχεδιασμού κ.ά.).
Στην ενότητα 3 σκιαγραφείται η συμβολή των ΤΠΕ στη διεύρυνση της συμμετοχής των πολιτών στο χωρικό σχεδιασμό.
Στην ενότητα 4 παρουσιάζεται η ελληνική πραγματικότητα, μέσα από το πρίσμα της αξιοποίησης της συμμετοχικής προσέγγισης στο χωροταξικό σχεδιασμό και της συμβολής των ΤΠΕ, εστιάζοντας στις πρόνοιες του υφιστάμενου θεσμικού πλαισίου προς την κατεύθυνση αυτή και τον τρόπο με τον οποίο έχουν αυτές αξιοποιηθεί.
Τέλος, στην ενότητα 5 παρουσιάζονται τα συμπεράσματα της εργασίας.


2. Η προσέγγιση του συμμετοχικού σχεδιασμού
Από τη δεκαετία του '60, οι θεωρίες του σχεδιασμού υφίστανται την επίδραση σημαντικών πολιτικών και κοινωνικών αλλαγών, που λαμβάνουν χώρα στην κοινωνία. Το γεγονός αυτό έχει καταλυτική επίδραση τόσο στην προσέγγιση του σχεδιασμού αυτού καθ' εαυτού, όσο και στο ρόλο του σχεδιαστή στη διαδικασία του σχεδιασμού (Forester, 1993· Foley, 1997 κ.ά.). Ο σχεδιασμός περνά σε μία περισσότερο ανθρωποκεντρική προσέγγιση (Ποζουκίδου, 2000), ένα νέο υπόδειγμα (Innes, 1995), όπου η 'εμπειρική γνώση' των αποδεκτών του σχεδιασμού, της κοινωνίας δηλαδή, αποκτά ιδιαίτερη αξία, αλληλεπιδρά και λειτουργεί συμπληρωματικά με την 'επιστημονική γνώση' των σχεδιαστών του χώρου (Στρατηγέα, 2015). Όπως επισημαίνεται από τον Forester (1989), ο συμμετοχικός σχεδιασμός επιχειρεί, μέσα από τη διαπραγμάτευση και αλληλεπίδραση μεταξύ των διαφόρων ομάδων, να οδηγήσει σε μία κατάσταση ισορροπίας, όπου όλοι οι εμπλεκόμενοι στη διαδικασία κατανοούν την αμοιβαία αλληλεξάρτησή τους μέσα στο κοινωνικό και οικονομικό πλαίσιο που δραστηριοποιούνται και, μέσα από αυτή τη θεώρηση, διαμορφώνουν νέες αντιλήψεις και αξίες. Το επιχείρημα αυτό υιοθετείται και από τον Καμχή (2007), ο οποίος θεωρεί ότι ο συμμετοχικός σχεδιασμός αποτελεί μία πλατφόρμα επικοινωνίας / αλληλεπίδρασης, στην οποία τοποθετείται σε ισότιμη βάση η επιστημονική γνώση, αλλά και κάθε σύστημα κατανόησης της πραγματικότητας, όπως ηθικές αξίες, πολιτισμικές παραδόσεις, ιστορική διαδρομή, κ.ά.


Στην συμμετοχική προσέγγιση του σχεδιασμού εμπλέκονται (Στρατηγέα, 2015):
• Το κοινό ή οι διάφορες ομάδες συμφερόντων (stakeholders) επιχειρώντας, στη βάση της δικής τους οπτικής, αντίληψης, εμπειρίας, κ.λπ. να επηρεάσουν τη διαδικασία αυτή στα διάφορα στάδιά της.
• Οι ειδικοί, οι οποίοι συνεισφέρουν στο σχεδιασμό την εξειδικευμένη γνώση τους για τον εμπλουτισμό τόσο των λύσεων όσο και των σχετικών πολιτικών που υλοποιούν αυτές.
• Ο σχεδιαστής, ως ο τεχνοκράτης, ο οποίος σχεδιάζει λύσεις για την επίλυση των προβλημάτων της κοινωνίας, αποτελώντας τον 'ενορχηστρωτή' και 'συντονιστή' της όλης προσπάθειας σχεδιασμού.
• Τα κέντρα λήψης αποφάσεων, οι φορείς δηλαδή που έχουν θεσμική υπόσταση και αρμοδιότητες να λαμβάνουν αποφάσεις και να κατανέμουν τους σχετικούς πόρους.


Καθώς οι διαφορετικές ομάδες που εμπλέκονται έχουν διαφορετικά και πολλές φορές αλληλοσυγκρουόμενα συμφέροντα, η συμμετοχική διαδικασία δεν είναι μία ουδέτερη διαδικασία, αλλά ενδεχομένως εμπεριέχει συγκρούσεις. Για αυτόν ακριβώς το λόγο, ο σχεδιαστής που καθοδηγεί τη διαδικασία της συμμετοχής-διαβούλευσης αποκτά ακόμη το ρόλο του 'ενεργού διαμεσολαβητή' (Forester, 1989· Στρατηγέα, 2010), έναν ρόλο που απαιτεί ευρύτερη γνώση, επικοινωνιακή ικανότητα και ικανότητα διαχείρισης συγκρούσεων και κρίσεων για την επιτυχή υλοποίησή της.


Στη συμμετοχική προσέγγιση του σχεδιασμού, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα διαφορετικά επίπεδα συμμετοχής, που υπονοούν και έναν διαφορετικό βαθμό εμπλοκής των συμμετεχόντων στη συμμετοχική διαδικασία. Το ζήτημα αυτό έχει αποτελέσει αντικείμενο ενδιαφέροντος μεγάλου αριθμού ερευνητών, από την ενασχόληση των οποίων προκύπτουν διάφορες κατηγοριοποιήσεις.
Ενδεικτικά τα επίπεδα συμμετοχής, όπως αυτά ορίζονται από τον Gramberger (2001) ανάλογα με τη ροή πληροφορίας μεταξύ των ΚΛΑ και του κοινού, μπορούν να διακριθούν σε:
• Ενημέρωση (Information): Το κοινό έχει πρόσβαση σε πληροφορίες με πρωτοβουλία των ΚΛΑ (ροή πληροφορίας προς μία κατεύθυνση, από τα ΚΛΑ στο κοινό).
• Διαβούλευση (Consultation): Τα ΚΛΑ δίνουν και παίρνουν πληροφορία από το κοινό, χωρίς όμως να είναι δεσμευτική η αξιοποίησή της στο πλαίσιο του σχεδιασμού (ροή πληροφορίας προς δύο κατευθύνσεις - από το κοινό στα ΚΛΑ και αντίστροφα, με τα ΚΛΑ να οριοθετούν την ατζέντα της αλληλεπίδρασης).
• Ενεργός συμμετοχή (Active Participation): Το κοινό εμπλέκεται ενεργά στη λήψη αποφάσεων και συνεργάζεται ισότιμα με τα ΚΛΑ (αμφίδρομη ροή πληροφορίας μεταξύ ΚΛΑ και κοινού και αντίστροφα, με τον καθορισμό της ατζέντας να γίνεται ισότιμα και από τις δύο πλευρές).


Απαραίτητο συστατικό στοιχείο μιας συμμετοχικής διαδικασίας είναι ακόμη οι μέθοδοι εμπλοκής του κοινού σε αυτή, που διευκολύνουν μία δομημένη διαδικασία διαλόγου μεταξύ των εμπλεκομένων (Gramberger, 2001· Στρατηγέα, 2009). Στη βιβλιογραφία καταγράφεται ένα φάσμα μεθόδων συμμετοχής, πολλές από τις οποίες έχουν αρκετά κοινά χαρακτηριστικά, στοιχείο που δυσκολεύει την κατάλληλη επιλογή μεθόδου. Η όποια επιλογή μπορεί να διευκολύνεται μέσα από την αξιοποίηση συγκεκριμένων κριτηρίων, όπως ο στόχος και το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα της συμμετοχικής διαδικασίας, το θέμα (γνώση, ωριμότητα απόψεων, απαιτούμενη τεχνογνωσία, βαθμός αμφισβήτησης κ.ά.), ο αριθμός των συμμετεχόντων, ο απαιτούμενος χρόνος και οι διαθέσιμοι πόροι (Steyaert και Lisoir, 2005· Στρατηγέα, 2015). Ακόμη, για την επιλογή μεθόδου σημαντικό κριτήριο αποτελεί και το στάδιο της διαδικασίας σχεδιασμού στο οποίο θα αξιοποιηθεί, το οποίο γενικά οριοθετεί τις απαιτήσεις από την επιλεγόμενη μέθοδο (Στρατηγέα, 2009).


3. Η συμβολή των ΤΠΕ στη διεύρυνση της συμμετοχικής προσέγγισης του σχεδιασμού
Η ραγδαία εξέλιξη των ΤΠΕ και των εφαρμογών τους τις τελευταίες δεκαετίες είχε ως αποτέλεσμα τη σημαντική διεύρυνση των δυνατοτήτων για τη διάχυση της πληροφορίας και τη διευκόλυνση της επικοινωνίας/αλληλεπίδρασης. Στα πλεονεκτήματα των ΤΠΕ, που 'ακουμπούν' στα ενδιαφέροντα της συμμετοχικής προσέγγισης, συγκαταλέγονται η διαχείριση μεγάλου όγκου (χωρικών) δεδομένων σε μικρό χρονικό διάστημα και η δυνατότητα αποστολής τους σε πολλαπλούς παραλήπτες σε μακρινά μέρη, η φιλική προς το χρήστη διαχείριση/οργάνωση πληροφορίας, η δυνατότητα αξιοποίησης διαφορετικών μορφών πληροφορίας (ηχητικής, γραπτής κ.ά.) και διάδρασης με αυτήν, η δυνατότητα οπτικοποίησης και διάχυσης της οπτικοποιημένης πληροφορίας προς πολλαπλούς χρήστες, κ.λπ. (Gramberger, 2001). Ο ρόλος των ΤΠΕ στη διεύρυνση της βάσης (πλήθος αποδεκτών) της συμμετοχικής διαδικασίας καταγράφεται ήδη σε έναν σημαντικό αριθμό εμπειρικών εφαρμογών σε διάφορα προβλήματα του σχεδιασμού και διάφορες χωρικές κλίμακες (Silva, 2010· Wallin και άλλοι, 2010). Η προστιθέμενη αξία των ΤΠΕ είναι πολύ μεγάλη, υπό την προϋπόθεση ότι αντιμετωπίζονται επιτυχώς μία σειρά από προβλήματα που ανακύπτουν, όπως για παράδειγμα ζητήματα σχετικά με την πρόσβαση και τις απαιτούμενες δεξιότητες για τη διαχείριση αυτών.


Οι ΤΠΕ έχουν αλλάξει ριζικά το φάσμα των διαδικασιών και των πιθανών αποδεκτών (συμμετέχοντες), διευρύνοντας την προοπτική αξιοποίησης της συμμετοχικής προσέγγισης. Πιο συγκεκριμένα, οι νέες τεχνολογίες και οι εφαρμογές τους προσφέρουν δυνατότητες για e-συμμετοχή, η οποία συντελεί στην άρση των περιορισμών των κλασικών μεθόδων συμμετοχής, όπως για παράδειγμα η φυσική παρουσία σε συγκεκριμένο χώρο, η εμπλοκή σε συγκεκριμένο χρόνο (πρόσβαση στις παρεχόμενες πληροφορίες οποιαδήποτε στιγμή και εμπλοκή των συμμετεχόντων στη συμμετοχική διαδικασία σε βολικό για αυτούς χρόνο για αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα), οι επιφυλάξεις σχετικά με τη συμμετοχή (δυνατότητα διατήρησης της ανωνυμίας για όποιον συμμετέχοντα το επιθυμεί), η φόρτιση των διαπροσωπικών διαδικασιών από εντάσεις κ.λπ. (Carver, 2001). Οι δυνατότητες που προσφέρονται από τις ΤΠΕ μπορούν να ανοίξουν νέους δρόμους για τις συμμετοχικές προσεγγίσεις (π.χ. OpenGov διαβουλεύσεις), αλλά και να μεταφέρουν τις κλασικές διαπροσωπικές διεργασίες της συμμετοχικής προσέγγισης στο διαδίκτυο (Web-based interaction), και τα αντίστοιχα επίπεδα συμμετοχής σε e-επίπεδα συμμετοχής, διαδραματίζοντας καταλυτικό ρόλο στην (Macintosh, 2004):


• e-Πληροφόρηση: διάχυση πληροφορίας προς ένα πλήθος κοινού μέσω του διαδικτύου, επιδιώκοντας τη μεγαλύτερη δυνατή ενημέρωση αυτού σε συγκεκριμένα προβλήματα.
• e-Ενεργοποίηση: εμπλοκή/κινητοποίηση πλήθους κοινού σε διαδικτυακές διαβουλεύσεις για τη μεγαλύτερη δυνατή συνεισφορά του σε απόψεις ('από πάνω προς τα κάτω' προσέγγιση).
• e-Ενδυνάμωση: ενεργή συμμετοχή πλήθους κοινού, με δυνατότητα επιρροής στη διαμόρφωση των αποφάσεων - συνδυασμός προσεγγίσεων 'από πάνω προς τα κάτω' και 'από κάτω προς τα πάνω'.
Η συμβολή των ΤΠΕ στο χωρικό σχεδιασμό είναι καθοριστική και κινείται σε δύο επίπεδα (Silva, 2010):
• Στο πρώτο επίπεδο, οι ΤΠΕ διευκολύνουν το έργο που επιτελείται στα διάφορα στάδια της διαδικασίας του σχεδιασμού, με αποτέλεσμα τον e-σχεδιασμό (e-planning), ο οποίος επικουρείται από την τεχνολογία των ΓΣΠ (GIS) για τη διαχείριση χωρικών δεδομένων (Quan και άλλοι, 2001), το διαδίκτυο για την επικοινωνία αυτών, κ.ά.
• Στο δεύτερο επίπεδο, οι ΤΠΕ διευκολύνουν τη συμμετοχή του κοινού στα επιμέρους στάδια της διαδικασίας του σχεδιασμού, με αποτέλεσμα το συμμετοχικό e-σχεδιασμό (participatory e-planning). Εργαλεία που χρησιμοποιούνται εδώ είναι για παράδειγμα τα διαδικτυακά ΓΣΠ συμμετοχής κοινού (Public Participation GIS - PPGIS) (βλ. Σχήμα 1), τα οποία προσφέρουν τη δυνατότητα e-συμμετοχής του κοινού, κατά την οποία γίνεται χρήση διαδικτυακών χαρτών τόσο για τη βελτίωση της πληροφόρησης του κοινού όσο και για τη συλλογή πληροφορίας (χωρικών δεδομένων) προερχόμενης από το κοινό (crowdsourcing) (Craig και άλλοι, 2002· Papadopoulou και Giaoutzi, 2014). Απαραίτητα στοιχεία των συστημάτων αυτών είναι η εμπλοκή του κοινού, η υποστήριξη των ακολουθούμενων διαδικασιών από συγκεκριμένους φορείς, η δυνατότητα αλληλεπίδρασης, η χρήση διαδικτύου και η συμμετοχή στη συλλογική προσπάθεια για την περαιτέρω ανάπτυξη των συστημάτων αυτών
(Prosperi, 2004).







4. Η συμμετοχική προσέγγιση στη διαμόρφωση των Πλαισίων Χωροταξικού Σχεδιασμού στην Ελλάδα
Στη χώρα μας το σύστημα χωρικού σχεδιασμού, όπως προβλέπεται από τη σχετική νομοθεσία, προσφέρει σε ικανοποιητικό βαθμό τα απαιτούμενα εργαλεία (σχέδια και προγράμματα) για τους διαφορετικούς τύπους και κλίμακες σχεδιασμού. Η πραγματικότητα όμως είναι ότι πολλά από αυτά δεν έχουν καταρτιστεί ακόμη ή δεν εφαρμόζονται, με αποτέλεσμα η ολοκλήρωση του συστήματος να είναι περιορισμένη (Οικονόμου, 2009). Το νομοθετικό πλαίσιο για το χωροταξικό σχεδιασμό διαμορφώθηκε διαδοχικά από:
• Ν. 360/1976 «Περί Χωροταξίας και Περιβάλλοντος».
• Ν. 2742/1999 «Χωροταξικός Σχεδιασμός και Αειφόρος Ανάπτυξη & άλλες διατάξεις».
• Ν. 4269/2014 «Χωροταξική και Πολεοδομική Μεταρρύθμιση - Βιώσιμη Ανάπτυξη».


Λόγω της απουσίας πρακτικής εφαρμογής του Ν. 360/1976 (Χριστοφιλόπουλος, 2002), στην παρούσα εργασία δεν αναλύεται περαιτέρω. Ο Ν. 2742/1999 καθόρισε σε μεγάλο βαθμό το πλαίσιο σύνταξης όσων χωροταξικών σχεδίων ισχύουν σήμερα στην Ελλάδα. Συγκεκριμένα, κατά την εφαρμογή αυτού συντάχθηκαν έξι εθνικά (γενικό και ειδικά) και δώδεκα περιφερειακά χωροταξικά σχέδια και αξιολογήθηκαν και αναθεωρήθηκαν ένα εθνικό (ειδικό πλαίσιο τουρισμού) και όλα τα περιφερειακά χωροταξικά σχέδια (ακόμη υπό κατάρτιση) (www.ypeka.gr). Ο Ν. 4269/2014, που αποτελεί το ισχύον νομοθετικό πλαίσιο του χωροταξικού σχεδιασμού, καθορίζει το πλαίσιο εκπόνησης των μελλοντικών χωροταξικών σχεδίων σε εθνικό και περιφερειακό επίπεδο. Την ευθύνη της εκπόνησης χωροταξικών σχεδίων και γενικότερα της άσκησης εθνικής χωροταξικής πολιτικής φέρει το αρμόδιο Υπουργείο1.


Ειδικότερα, οι διαδικασίες για τη θέσπιση χωροταξικών σχεδίων προβλέπονταν από το Ν. 2742/1999 μέσα από την υλοποίηση διαδοχικών σταδίων (βλ. Πίνακα 1). Στο πλαίσιο αυτού και άλλων σχετικών νομοθετικών διατάξεων συντάχθηκαν το Γενικό, τα πέντε Ειδικά και τα δώδεκα Περιφερειακά Πλαίσια Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης (ΧΣΑΑ).


Από την παραπάνω νομοθεσία συγκροτήθηκαν τα παρακάτω όργανα:
• Επιτροπή Συντονισμού της Κυβερνητικής Πολιτικής στον τομέα του ΧΣΑΑ: Μέλη της, με αποφασιστικό ρόλο, ήταν εννέα Υπουργοί σχετικών Υπουργείων. Επιπλέον, υπήρχε δυνατότητα συμμετοχής (χωρίς ψήφο) και άλλων ατόμων με θέσεις ευθύνης σε ΚΛΑ και δυνατότητα πρόσκλησης ειδικών σε θέματα χωροταξικού σχεδιασμού, όταν αυτό κρινόταν απαραίτητο.
• Εθνικό Συμβούλιο ΧΣΑΑ: Αποτελούνταν από τρεις επιστήμονες ειδικούς σε θέματα χωροταξίας και 16 εκπροσώπους της τοπικής αυτοδιοίκησης, επιστημονικών φορέων, κοινωνικών εταίρων και μη κυβερνητικών οργανώσεων. Πέραν των εκπροσώπων των φορέων, τα λοιπά μέλη του Συμβουλίου (επιστήμονες, Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις) αποτελούσαν πολιτικές επιλογές της εκάστοτε κρατικής εξουσίας.





Το πλαίσιο της χωροταξικής πολιτικής άλλαξε το 2014 με τη ψήφιση του Ν. 4269/2014 και διαμορφώνεται πλέον μέσω της Εθνικής Χωροταξικής Στρατηγικής (ΕΧΣ), η οποία περιλαμβάνει τις αρχές, τους άξονες, τους στόχους, τα μέτρα και τις δράσεις της χωρικής οργάνωσης της χώρας. Η Στρατηγική αυτή καθορίζει το πλαίσιο κατάρτισης των χωροταξικών σχεδίων, τα οποία μετονομάζονται από Πλαίσια ΧΣΑΑ σε Χωροταξικά Πλαίσια (ΧΠ) και διακρίνονται σε Εθνικά και Περιφερειακά (βλ. Πίνακα 2). Από το νέο Νόμο προκύπτουν ως συμβουλευτικά γνωμοδοτικά όργανα το Εθνικό Συμβούλιο Χωροταξίας και η Εκτελεστική Επιτροπή. Το Εθνικό Συμβούλιο Χωροταξίας συγκροτείται από 21 μέλη, στα οποία περιλαμβάνονται ο Γενικός Γραμματέας Χωροταξίας και Αστικού Περιβάλλοντος, δύο επιστήμονες ειδικοί στο αντικείμενο του χωρικού σχεδιασμού και 18 εκπρόσωποι από την τοπική αυτοδιοίκηση, τους επιστημονικούς φορείς, τους κοινωνικούς εταίρους και τις μη κυβερνητικές οργανώσεις. Οι πολιτικές επιλογές του εκάστοτε αρμόδιου Υπουργού δεν αλλάζουν στο νέο νομοθετικό πλαίσιο. Το Συμβούλιο αποτελεί «όργανο κοινωνικού διαλόγου και διαβούλευσης» για ζητήματα χωροταξικής πολιτικής και εκφέρει κυρίως άποψη για την Εθνική Χωροταξική Στρατηγική. Ο ρόλος της Εκτελεστικής Επιτροπής είναι συντονιστικός και εκτελεστικός ως προς το Συμβούλιο και γνωμοδοτεί για τα Εθνικά ΧΠ και, αν της ζητηθεί, για τα Περιφερειακά ΧΠ. Αποτελείται από πέντε μέλη του Συμβουλίου: ο προαναφερόμενος Γενικός Γραμματέας, οι δύο εκπρόσωποι της τοπικής αυτοδιοίκησης, ο εκπρόσωπος του Τεχνικού Επιμελητηρίου Ελλάδας και ένας επιστήμονας.





Εκτός από τα παραπάνω νομοθετικά πλαίσια, η ενσωμάτωση της Οδηγίας 2001/42/ΕΚ στην ελληνική νομοθεσία (Κ.Υ.Α. 107017/2006) ήταν καθοριστική τόσο για την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος και την ενσωμάτωσή της στο χωροταξικό σχεδιασμό, όσο και για την ενίσχυση της συμμετοχικής προσέγγισης, καθώς προβλέπει διαδικασίες διαβούλευσης όχι μόνο για τις δημόσιες αρχές, αλλά και για το ενδιαφερόμενο κοινό. Ειδικότερα, τα Ειδικά και τα Περιφερειακά Πλαίσια ΧΣΑΑ υποχρεούνται να συνοδεύονται από Στρατηγική Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων (ΣΜΠΕ).
Σύμφωνα με τις κείμενες διατάξεις, οι διαδικασίες που ακολουθούνται για τις διαβουλεύσεις έχουν ως αντικείμενο το φάκελο της ΣΜΠΕ (ο οποίος περιλαμβάνει και το σχετικό σχέδιο ή πρόγραμμα) και είναι οι εξής:
• Για τις δημόσιες αρχές: Μεταβίβαση του φακέλου της ΣΜΠΕ στις αρμόδιες δημόσιες αρχές για να εκφράσουν τη γνώμη και τα σχόλια τους σε διάστημα 45 ημερών εγγράφως.
• Για το ενδιαφερόμενο κοινό: Δημοσιοποίηση του φακέλου ΣΜΠΕ μέσω σχετικών ανακοινώσεων σε τουλάχιστον δύο εφημερίδες ημερήσιας κυκλοφορίας και δυνατότητα έκφρασης τεκμηριωμένα και εγγράφως των απόψεων του ενδιαφερόμενου κοινού εντός 30 ημερών από την κυκλοφορία της ανακοίνωσης αυτής. Παράλληλα, προσφέρεται και η δυνατότητα χρήσης οποιουδήποτε μέσου (διαδίκτυο, συναντήσεις κ.ά.) για την ουσιαστικότερη συμμετοχή του κοινού και η αποστολή των αποτελεσμάτων της όποιας διαδικασίας ακολουθηθεί σε διάστημα 45 ημερών.


Μάλιστα, οι παραπάνω διαδικασίες μπορούν να χρησιμοποιηθούν και για τα χωροταξικά σχέδια αυτά καθ' αυτά. Αποτέλεσμα των διαδικασιών διαβούλευσης είναι η έγκριση ή η απόρριψη της ΣΜΠΕ εντός 20 ημερών από την αρμόδια αρχή.
Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια με την εξέλιξη της τεχνολογίας υπάρχει πλέον η δυνατότητα συμμετοχής του κοινού μέσω της αξιοποίησης των ΤΠΕ. Συγκεκριμένα, στο πλαίσιο της πολιτικής για ανοικτή διακυβέρνηση, που απορρέει από τη συμμετοχή της χώρας στη διεθνή πρωτοβουλία για την Ανοικτή Διακυβέρνηση (Open Government Partnership - OGP) (www.opengovpartnership.org), για τα ζητήματα χωροταξικού σχεδιασμού έχουν χρησιμοποιηθεί οι διαδικτυακές πλατφόρμες της Ανοικτής Διακυβέρνησης' (πλατφόρμα OpenGov που αξιοποιείται για τη διαβούλευση σε ένα φάσμα ζητημάτων διαφορετικών Υπουργείων) και της Δημόσιας Διαβούλευσης' (πλατφόρμα του ΥΠΑΠΕΝ που χρησιμοποιείται για τα ζητήματα που αφορούν σε αυτό). Στην τελευταία, δίνεται η δυνατότητα ενημέρωσης ή/και σχολιασμού σχετικών σχεδίων Νόμων και (Κοινών) Υπουργικών Αποφάσεων. Ειδικότερα, το κοινό μέσω του διαδικτυακού αυτού τόπου, είτε ανακατευθύνεται στην πλατφόρμα OpenGov και συμμετέχει μέσω αυτής στη διαβούλευση, είτε ανακατευθύνεται στην πλατφόρμα ' Your Voice in Europe' της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, όπου υπάρχει η δυνατότητα διαβούλευσης (ec.europa.eu), είτε στέλνει τα σχόλιά του σε συγκεκριμένη διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου (χωρίς δυνατότητα εμφανούς ανάρτησης του σχολιασμού του), είτε έχει μόνο τη δυνατότητα να ενημερωθεί για τα νομοθετικά αυτά σχέδια (βλ. Σχήμα 2) (www.ypeka.gr).





Όσον αφορά στην πλατφόρμα OpenGov, αυτή διέπεται από αρχές όπως «η διαφάνεια, η διαβούλευση, η λογοδοσία και η αποκέντρωση» και στηρίζεται από λογισμικό ανοικτού κώδικα. Δημιουργήθηκε το 2009 για να υποστηρίξει την ενημέρωση και τη συμμετοχή των πολιτών στη διακυβέρνηση και υποστηρίζεται από τη Μονάδα Τεκμηρίωσης και Καινοτομιών (ΜοΤεΚ) του Εθνικού Κέντρου Δημόσιας Διοίκησης και Αυτοδιοίκησης. Χαρακτηριστικά, οι βασικές δράσεις της πλατφόρμας αυτής είναι η ηλεκτρονική διαβούλευση επί σχεδίων νομοθετικών και κανονιστικών διατάξεων από τους πολίτες και η ηλεκτρονική δημοσιοποίηση προσκλήσεων εκδήλωσης ενδιαφέροντος για τη στελέχωση του δημοσίου τομέα. Επιπλέον, η πλατφόρμα προσφέρει δυνατότητες επικοινωνίας και ενημέρωσης των πολιτών μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου και υπηρεσία για τη συλλογή απόψεων σχετικά με τις δημόσιες ηλεκτρονικές υπηρεσίες. Είναι αξιοσημείωτο ότι μέχρι σήμερα έχουν πραγματοποιηθεί 475 διαβουλεύσεις με 127.205 σχόλια (268 σχόλια ανά διαβούλευση) και από αυτές 100 αφορούσαν στο ΥΠΕΚΑ και το ΥΠΑΠΕΝ με 17.695 σχόλια (177 σχόλια ανά διαβούλευση) (www.opengov.gr).


Σχετικά με την πλατφόρμα OpenGov, η κάθε διαβούλευση ακολουθεί τέσσερα συγκεκριμένα διαδοχικά στάδια, τα οποία συνοψίζονται στα εξής (www.opengov.gr):
• Προετοιμασία: Η ΜοΤεΚ προετοιμάζει το υλικό και το διαδικτυακό τόπο, στον οποίο θα υλοποιηθεί η συγκεκριμένη δημόσια διαβούλευση και το Γραφείο του Πρωθυπουργού το εγκρίνει.
• Δημόσιος σχολιασμός: Μετά την έγκριση, η διαβούλευση δημοσιεύεται και οι πολίτες έχουν τη δυνατότητα να πληροφορηθούν για το σχέδιο (αντικείμενο της διαβούλευσης) και να το σχολιάσουν. Το αρμόδιο Υπουργείο, στο οποίο αντιστοιχεί το υπό διαβούλευση σχέδιο, είναι υπεύθυνο για τον έλεγχο και τη δημοσίευση των σχολίων και, σε συνεργασία με τη ΜοΤεΚ, έχει ενεργό ρόλο κατά τη διαδικασία της διαβούλευσης. Ο σχολιασμός γίνεται κατά άρθρο του σχεδίου και οι συμμετέχοντες έχουν τη δυνατότητα να διαβάσουν τα σχόλια των υπολοίπων (εμφανής ανάρτηση σχολίων συμμετεχόντων).
• Επεξεργασία συμπερασμάτων: Με την ολοκλήρωση της διαβούλευσης, το αρμόδιο Υπουργείο ενημερώνει τους συμμετέχοντες και γενικότερα τους πολίτες για τα πρώτα συμπεράσματα, επεξεργάζεται τα σχόλια των συμμετεχόντων και συντάσσει έκθεση για τη δημόσια διαβούλευση που πραγματοποιήθηκε, όπως προβλέπεται από τον Κανονισμό της Βουλής.
• Ολοκλήρωση: Η δημόσια ηλεκτρονική διαβούλευση ολοκληρώνεται όταν το σχέδιο εγκριθεί από τη Βουλή ή το σχετικό φορέα και αναρτηθεί στο διαδικτυακό τόπο της διαβούλευσης, μαζί με την παραπάνω έκθεση.







Επίσης, παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον ο βαθμός στον οποίο εφαρμόστηκαν οι παραπάνω προβλεπόμενες διαδικασίες για τα 19 Πλαίσια ΧΣΑΑ που έχουν συνταχθεί (12 Περιφερειακά, 1 Γενικό, 5 Ειδικά και μία τροποποίηση/αναθεώρηση Ειδικού), σχετικά με τη συμμετοχική προσέγγιση (βλ. Πίνακα 3). Κοινό γνώρισμα όλων των Πλαισίων αποτελεί ότι εφαρμόστηκε το στάδιο της γνωμοδότησης, όπως περιγράφεται από το Ν. 2742/1999. Λεπτομερέστερα, για τα Εθνικά Πλαίσια (Γενικό και Ειδικά) είχε γνωμοδοτήσει σχετικά το Εθνικό Συμβούλιο ΧΣΑΑ, ενώ για τα Περιφερειακά είχαν γνωμοδοτήσει τα οικεία Περιφερειακά Συμβούλια (www.ypeka.gr). Μάλιστα, για το Περιφερειακό Πλαίσιο ΧΣΑΑ Κεντρικής Μακεδονίας υπήρξε γνωμοδότηση και από την Εκτελεστική Επιτροπή του Οργανισμού Ρυθμιστικού Σχεδίου και Προστασίας Περιβάλλοντος Θεσσαλονίκης, η οποία περιλάμβανε και ειδικούς (Ν. 1561/1985). Όσον αφορά στις διαβουλεύσεις σύμφωνα με τις διατάξεις της Κ.Υ.Α. 107017/2006, τα Ειδικά Πλαίσια ΧΣΑΑ, που ακολούθησαν χρονικά: Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας (ΑΠΕ), Βιομηχανίας, Υδατοκαλλιεργειών και Τουρισμού, καθώς και η τροποποίηση του τελευταίου έδωσαν τη δυνατότητα έκφρασης σε δημόσιες αρχές και σε ενδιαφερόμενο κοινό, λαμβάνοντας υπόψη δεκάδες έγγραφα με απόψεις (www.ypeka.gr). Μάλιστα, τα δύο τελευταία τέθηκαν σε δημόσια ηλεκτρονική διαβούλευση στην πλατφόρμα OpenGov.
Το Ειδικό Πλαίσιο ΧΣΑΑ για τις Υδατοκαλλιέργειες συγκέντρωσε 768 σχόλια σε 48 μέρες (www.opengov.gr), ενώ η Τροποποίηση του Ειδικού Πλαισίου ΧΣΑΑ για τον Τουρισμό συγκέντρωσε μόλις 59 σχόλια στο ίδιο περίπου χρονικό διάστημα (46 ημέρες), εγείροντας ερωτήματα (Somarakis και Stratigea, 2014).
Τέλος, την περίοδο αυτή εκπονούνται οι μελέτες για την Αξιολόγηση, Αναθεώρηση και Εξειδίκευση Περιφερειακών Πλαισίων ΧΣΑΑ' των Περιφερειών της χώρας και μέρη τους είναι αναρτημένα στην πλατφόρμα του ΥΠΑΠΕΝ, χωρίς ωστόσο να υπάρχει κάποια δυνατότητα σχολιασμού (μόνο πληροφόρηση του ενδιαφερόμενου κοινού) (www.ypeka.gr).


5. Συμπεράσματα
Η συμμετοχική προσέγγιση στο χωροταξικό σχεδιασμό αποτελεί μία προσέγγιση, η οποία έχει παρελθόν, παρόν και μέλλον. Ειδικότερα, για τους λόγους που αναφέρθηκαν στη ενότητα για τη συμμετοχική προσέγγιση του σχεδιασμού, η προσέγγιση αυτή έχει ήδη εφαρμογή στο χωροταξικό σχεδιασμό σε πολλές χώρες, όπως για παράδειγμα στη Δανία, τη Λεττονία, την Ουγγαρία και άλλες (CEMAT, 2014). Επιπρόσθετα, με τη χρήση των ΤΠΕ έχουν μέχρι στιγμής δημιουργηθεί ηλεκτρονικά μέσα και εργαλεία, τα οποία έχουν αντιμετωπίσει σε μεγάλο βαθμό προβλήματα και περιορισμούς που αντιμετώπιζαν οι κλασικές συμμετοχικές διαδικασίες, αλλά έχουν δημιουργήσει και αρκετούς προβληματισμούς.


Στην Ελλάδα, η εικόνα της συμμετοχικής προσέγγισης του χωροταξικού σχεδιασμού είναι πολύ διαφορετική, αν και ομολογουμένως τα τελευταία χρόνια η προσέγγιση αυτή κερδίζει διαρκώς έδαφος, κυρίως όμως ως υποχρέωση διεθνών δεσμεύσεων (OGP) και Οδηγιών σε Ευρωπαϊκό επίπεδο και την ενσωμάτωσή τους στο εθνικό δίκαιο και λιγότερο ως διαδικασία εμπέδωσης της αξίας της συμμετοχής στη διαδικασία λήψης αποφάσεων. Μάλιστα, ο χωροταξικός σχεδιασμός, ως προς τις τομές στη συμμετοχική προσέγγιση, μπορεί να διακριθεί σε 3 διαδοχικές περιόδους, από την έκδοση του Ν. 2742/1999 μέχρι σήμερα, και συγκεκριμένα:
• 1η περίοδος (1999-2006): Εισαγωγή του σταδίου της Τνωμοδότησης' Ν. 2742/1999 στα Πλαίσια ΧΣΑΑ. Θεσμοθέτηση ενός Ειδικού και 12 Περιφερειακών Πλαισίων ΧΣΑΑ.
• 2η περίοδος (2006-2009): Εισαγωγή του σταδίου της 'Διαβούλευσης' από την Κ.Υ.Α. 107017/2006 για τις ΣΜΠΕ και όχι μόνο. Θεσμοθέτηση Γενικού και τριών Ειδικών Πλαισίων ΧΣΑΑ.
• 3η περίοδος (2009-2015): Δημιουργία της πλατφόρμας OpenGov με τη λειτουργία της υπηρεσίας δημόσιων ηλεκτρονικών διαβουλεύσεων και της διαδικτυακής πλατφόρμας του ΥΠΑΠΕΝ. Θεσμοθέτηση ενός Ειδικού, τροποποίηση ενός άλλου και εκπόνηση μελετών για τα Περιφερειακά Πλαίσια ΧΣΑΑ.


Θετικό στοιχείο αποτελεί και η χρήση των ΤΠΕ, αν και οι δυνατότητες που προσφέρουν έχουν αξιοποιηθεί σε ελάχιστο βαθμό και οι υπηρεσίες που προσφέρονται από τα διαφορετικά εργαλεία δεν είναι του ίδιου επιπέδου. Ενδεικτικά, οι όποιες ηλεκτρονικές συμμετοχικές διαδικασίες λαμβάνουν χώρα δεν χρησιμοποιούν χαρτογραφικά υπόβαθρα και δεν αξιοποιείται η χωρική διάσταση των κατευθύνσεων των υπό κατάρτιση χωροταξικών σχεδίων. Αντίθετα, οι πραγματοποιούμενες συμμετοχικές διαδικασίες εστιάζουν μόνο σε νομοθετικές και κανονιστικές διατάξεις του χωροταξικού σχεδιασμού. Συγκεκριμένα, οι διαδικασίες αυτές έχουν ως αντικείμενο σχέδια Νόμων, Κανονισμών ή Υπουργικών Αποφάσεων στην τελική τους μορφή, βασισμένα σε μελέτες ειδικών (μελετητικά γραφεία), έχοντας έτσι αποκλείσει κάθε περιθώριο συμμετοχής σε προπαρασκευαστικό στάδιο για τη διαμόρφωση, με τη συμμετοχή του κοινού, των σχεδίων αυτών. Χαρακτηριστικό παράδειγμα εμπλοκής ενός σημαντικού αριθμού φορέων και κοινωνικών ομάδων από τα πρώτα στάδια του σχεδιασμού (προσχέδιο) αποτελεί η συμμετοχική διαδικασία για την ανάπτυξη Σχεδίου Διαχείρισης των υδατικών πόρων στη χώρα μας, το οποίο ακολούθησε μία κατά στάδια συμμετοχική διαδικασία, εμπλέκοντας από τα πρώτα κιόλας στάδια τους συμμετέχοντες και συμπεριλαμβάνοντας στο τελικό σχέδιο, όσο αυτό ήταν δυνατό, τις απόψεις και προσδοκίες των συμμετεχόντων (Στρατηγέα και Παπαδοπούλου, 2012).


Θετικό στοιχείο προς την άρση των παραπάνω αποτελεί η εξέλιξη της συμπερίληψης του κοινού από το 2006 και μετά (Κ.Υ.Α. 107017/2006), ενώ προηγουμένως οι συμμετέχοντες ήταν μόνο τα ΚΛΑ και ειδικοί. Ακόμη, ο βαθμός συμμετοχής περιορίζεται στα δύο πρώτα επίπεδα της συμμετοχής (πληροφόρηση και διαβούλευση) (βλ. ενότητα 2), όσο και της e-συμμετοχής (e-πληροφόρηση και e-ενεργοποίηση) (βλ. ενότητα 3) μη έχοντας κάνει βήματα στην ουσιαστικότερη εμπλοκή του κοινού στη διαμόρφωση των χωροταξικών σχεδίων, στοιχείο που αποτυπώνει γενικότερα την έλλειψη συμμετοχικής κουλτούρας στη χώρα μας, ιδιαίτερα σε θέματα που άπτονται του υπερτοπικού επιπέδου. Η προσέγγιση αυτή ενισχύει τη θεώρηση της συμμετοχής από τα ΚΛΑ ως μία υποχρεωτική νομιμοποιητική διαδικασία και όχι ως μία προσέγγιση που συμβάλλει θετικά τόσο στη διαδικασία αυτή καθεαυτή (αλληλεπίδραση, ανταλλαγή απόψεων, συλλογή ιδεών και νέας γνώσης, συναίνεση κ.λπ.) όσο και στο αποτέλεσμα αυτής - τελικό προϊόν του σχεδιασμού, που ενσωματώνει την παραπάνω συλλεχθείσα πληροφορία.


Δεδομένου ότι ο χωροταξικός σχεδιασμός αποτελεί εργαλείο για την κοινωνική και οικονομική ανάπτυξη της χώρας και την περιβαλλοντική προστασία σε μία περίοδο πολυεπίπεδης κρίσης και η συμμετοχική προσέγγιση αποτελεί ένα επίσης σημαντικό εργαλείο για τη συνεργασία, αλληλεπίδραση, διαφάνεια, νομιμοποίηση και δημιουργία ευρέων συναινέσεων μεταξύ των κοινωνικών ομάδων και των ΚΛΑ, η ουσιαστική ενσωμάτωση της συμμετοχικής προσέγγισης στο χωροταξικό σχεδιασμό μπορεί να συνεισφέρει στην προοπτική της παραγωγικής και κοινωνικής ανασυγκρότησης της χώρας, θέτοντας μία μακρόχρονη στρατηγική και τα θεμέλια της συνεργασίας στην ελληνική κοινωνία.

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
Στην εξεταζόμενη αυτή περίοδο (1999 και έπειτα), η πολιτική αυτή ασκήθηκε τα πρώτα χρόνια από το Υπουργείο Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και Δημοσίων Έργων (ΥΠΕΧΩΔΕ) (Ν. 2742/1999). Από το 2009 το Υπουργείο αυτό μετονομάστηκε σε Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής (ΥΠΕΚΑ) (Π.Α. 2876/2009), ενώ από τον Ιανουάριο του 2015 υπεύθυνο είναι το Υπουργείο Παραγωγικής Ανασυγκρότησης, Περιβάλλοντος και Ενέργειας (ΥΠΑΠΕΝ) (Π.Δ. 24/2015).

Βιβλιογραφία
Ελληνική

ΑΓΓΕΛΙΔΗΣ, Μ. (2000) Χωροταξικός Σχεδιασμός και Βιώσιμη Ανάπτυξη. Αθήνα: Συμμετρία.
ΒΑΣΕΝΧΟΒΕΝ, Λ. (1984)Χωροταξία (Σημειώσεις μαθήματος). Αθήνα: Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο.
ΓΙΑΟΥΤΖΉ, Μ. & ΣΤΡΑΤΗΓΕΑ, Α. (2011) Χωροταξικός Σχεδιασμός - Θεωρία και Πράξη. Αθήνα: Κριτική.
ΚΑΜΧΗΣ, Μ. (2007) Η Ενοποίηση του Ευρωπαϊκού Χώρου 1986 - 2006 - Ένα Σχεδιαστικό Εγχείρημα Μεγάλης Κλίμακας. Αθήνα: Κριτική.
ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ, Δ. (2009) Χωροταξική Πολιτική (Σημειώσεις μαθήματος). Βόλος: Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας.
ΠΟΖΟΥΚΙΔΟΥ, Γ. (2000) Μοντέλα Χρήσεων Γης - Ανασκόπηση και Προοπτικές του Ρόλου τους στο Χωρικό Σχεδιασμό. Αειχώρος. 13. σ. 118-141.
ΣΤΡΑΤΗΓΕΑ, Α. (2009) Συμμετοχικός Σχεδιασμός και Βιώσιμη Τοπική Ανάπτυξη: Μία Μεθοδολογική Προσέγγιση. στο 2ο Πανελλήνιο Συνεδρίου Πολεοδομίας, Χωροταξίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης. Βόλος, 24-27 Σεπτεμβρίου 2009. Βόλος: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας. σ. 43¬51.
ΣΤΡΑΤΗΓΕΑ, Α. (2010) Βιώσιμες Ενεργειακά Κοινότητες - Μία Σχεδιαστική Πρόκληση για τις Ορεινές Περιοχές. στο 6ο Διεπιστημονικό Διαπανεπιστημιακό Συνέδριο του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου με θέμα 'H Ολοκληρωμένη Ανάπτυξη των Ορεινών Περιοχών. Διεπιστημονικές Έρευνες, Μελέτες και Συμβολές, Έργα, Δράσεις, Στρατηγικές, Πολιτικές, Εφαρμογές, Προοπτικές, Δυνατότητες και Περιορισμοί' . Μέτσοβο, 16-19 Σεπτεμβρίου 2010.
ΣΤΡΑΤΗΓΕΑ, Α. & ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ, Μ. (2012) Η Συμβολή του Συμμετοχικού Σχεδιασμού στη Διαχείριση και Προστασία του Φυσικού Περιβάλλοντος: Η Εφαρμογή της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ στην Ελληνική Πραγματικότητα. στο 3ο Πανελλήνιο Συνέδριο Πολεοδομίας, Χωροταξίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης. Βόλος, 27-30 Σεπτεμβρίου 2012. σ. 1303-1311.
ΣΤΡΑΤΗΓΕΑ, Α. (2015) Θεωρία και Μέθοδοι Συμμετοχικού Σχεδιασμού. Αθήνα: Ελληνικά Ακαδημαϊκά Ηλεκτρονικά Συγγράμματα (Πρόγραμμα Κάλιππος) (υπό έκδοση).
ΣΩΜΑΡΑΚΗΣ, Γ. και άλλοι (2014) Διαδικτυακή Εφαρμογή για το Δήμο Νέας Σμύρνης Αττικής χρησιμοποιώντας Υπηρεσίες Γεωγραφικών Συστημάτων Πληροφοριών (ΓΣΠ) και Τεχνολογίες Χωρικών Βάσεων Δεδομένων. στο 8ο Πανελλήνιο Συνέδριο της Ελληνικής Εταιρίας Γεωγραφικών Συστημάτων Πληροφοριών. Αθήνα, 11 -12 Δεκεμβρίου 2014.
ΧΡΙΣΤΟΦΙΛΟΠΟΥΛΟΣ, Γ. Δ. (2002) Πολιτιστικό Περιβάλλον - Χωρικός Σχεδιασμός και Βιώσιμη Ανάπτυξη. Αθήνα: Σάκκουλας.



Ξενόγλωσση

CARVER, S. (2001) Participation and Geographical Information: a position paper, in ESF-NSF Workshop on Access to Geographic Information and Participatory Approaches Using Geographic Information. Spoleto, 6-8 December 2001.
CEMAT (2014) A Handbook on Territorial Democracy and Public Participation in Spatial Planning. Unpublished.
CRAIG, W., HARRIS, T. & WEINER, D. (2002) Community Participation and Geographic Information Systems. London: Taylor and Francis.
FOLEY, J. (1997) Communicative Planning Theory and Community Initiatives. College of Urban and Planning Affairs (CUPA), Working Papers, 1991-2000.
FORESTER, J. (1989) Planning in the Face of Power. Berkeley: University of California Press.
FORESTER, J. (1993) Critical Theory, Public Policy and Planning Practice: Toward a Critical Pragmatism. New York: State University of New York Press.
GRAMBERGER, M. (2001) Citizens as Partners - OECD Handbook on Information, Consultation and Public Participation in Policy-making. Paris: OECD Publications.
INNES, J. (1995) Planning Theory's Emerging Paradigm: Communicative Action and Interactive Practice. Journal of Planning, Education and Research. 14 (3). p.183-189.
LINDBLOM, C. E. (1979) Still Muddling Through. Public Administration Review. 39. p. 517-525.
MACINTOSH, A. (2004) Characterizing E-Participation in Policy-Making. in 37th Hawaii International Conference on System Sciences. Big Island, 5-8 January 2004.
PAPADOPOULOU, C.-A. & GIAOUTZI, M. (2014) Crowdsourcing as a Tool for Knowledge Acquisition in Spatial Planning. Future Internet. 6 (1). p. 109-125.
PROSPERI, D. C. (2004) PPGIS: separating the concepts and finding the nexuses. in 24th Urban Data Management Symposium. Chioggia, 27-29 October 2004. pp. 11.1-11.12.
QUAN, J. et al. (2001) GIS and Participatory Approaches in Natural Resources Research. Socioeconomic Methodologies for Natural Resources Research - Best Practice Guidelines. Chatham: Natural Resources Institute.
SILVA, C. N. (ed.) (2010) E-Planning - ICTs for Urban Development and Monitoring. New York: Information Science Reference.
SOMARAKIS, G. & STRATIGEA, A. (2014) Public Involvement in Taking Legislative Action as to the Spatial Development of the Tourist Sector in Greece - The "OpenGov" Platform Experience.Future Internet. 6(4). p.735-759.
STEYAERT, S & LISOIR, H. (eds.) (2005) Participatory Methods Toolkit - A practitioner's manual.Roeselare: Belgian Advertising.
WALLIN, S., HORELLI, L. & SAAD-SULONEN, J. (eds.) (2010) Digital Tools in Participatory Planning. Espoo: Centre for Urban and Regional Studies Publications.
Νομοθεσία Κ.Υ.Α. 107017/2006, Εκτίμηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων ορισμένων σχεδίων και προγραμμάτων, σε συμμόρφωση με τις διατάξεις της οδηγίας 2001/42/ΕΚ «σχετικά με την εκτίμηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων ορισμένων σχεδίων και προγραμμάτων» του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 27ης Ιουνίου 2001 (ΦΕΚ 1225 Β').
Ν. 1561/1985, Ρυθμιστικό σχέδιο και πρόγραμμα προστασίας περιβάλλοντος της ευρύτερης περιοχής της Θεσσαλονίκης και άλλες διατάξεις (ΦΕΚ 148 Α').
Ν. 2742/1999, Χωροταξικός Σχεδιασμός και αειφόρος ανάπτυξη & άλλες διατάξεις (ΦΕΚ 207 Α').
Ν. 4269/2014, Χωροταξική και πολεοδομική μεταρρύθμιση - Βιώσιμη ανάπτυξη (ΦΕΚ 142 Α').
Π.Α. 2876/2009, Αλλαγή τίτλου Υπουργείων (ΦΕΚ 2234 Β').
Π.Δ. 24/2015, Σύσταση και μετονομασία Υπουργείων, μεταφορά της Γενικής Γραμματείας Κοινωνικών Ασφαλίσεων (ΦΕΚ 20 Α').



Διαδικτυακές πηγές

http://ec.europa.eu/yourvoice/consultations/index_en.htm (Τελευταία πρόσβαση: 14/6/2015).
http://www.opengov.gr/home/%CE%BFpengov-statistics (Τελευταία πρόσβαση: 16/6/2015).
http://www.opengov.gr/home/services (Τελευταία πρόσβαση: 16/6/2015). http://www.opengov.gr/minenv/?p=1630 (Τελευταία πρόσβαση: 16/6/2015).
http://www.opengovpartnership.org/country/greece (Τελευταία πρόσβαση: 9/6/2015).
http://www.ypeka.gr/Default.aspx?tabid=232&language=el-GR (Τελευταία πρόσβαση: 2/6/2015).
http://www.ypeka.gr/Default.aspx?tabid=321&language=el-GR (Τελευταία πρόσβαση: 2/6/2015).