... Βγάζει η θάλασσα κρυφή φωνή: Ο καταδυτικός τουρισμός ως αειφόρος απάντηση

#ΜΑΡΙΑ-ΛΟΥΙΖΑ ΤΖΟΓΙΑ ΜΟΑΤΣΟΥ, Υποψήφια διδάκτωρ, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας
#ΛΥΔΙΑ ΣΑΠΟΥΝΑΚΗ ΔΡΑΚΑΚΗ, Τμήμα Οικονομικής και Περιφερειακής Ανάπτυξης Πάντειο Πανεπιστήμιο


Με βάση τη διεθνή εμπειρία, τις μελέτες και τις επίσημες στατιστικές είναι προφανής η επερχόμενη εξάπλωση του καταδυτικού τουρισμού στη χώρα μας, με συνεχώς επιταχυνόμενους ρυθμούς. Η Κρήτη ήδη αποτελεί σημαντικό πόλο έλξης τουριστών καθώς και τόπο δεύτερης κατοικίας για ολοένα αυξανόμενο αριθμό Ελλήνων και Ευρωπαίων. Ο προσδιορισμός μιας κατά το δυνατόν συμπαγούς μορφής των αξιών, της ταυτότητας και των μοναδικών πλεονεκτημάτων του νησιού μπορεί να οδηγήσει στην ανάδειξή του σε διεθνή καταδυτικό προορισμό σύμφωνα με τους όρους του σύγχρονου place branding. Οι κλιματικές συνθήκες, η υφιστάμενη ξενοδοχειακή υποδομή, οι θαλάσσιοι γεωφυσικοί σχηματισμοί, τα υποθαλάσσια οικοσυστήματα, τα ναυάγια και οι ενάλιες αρχαιότητες αποτελούν προφανή συγκριτικά πλεονεκτήματά για τον πολυσυζητημένο επαναπροσδιορισμό του κυρίαρχου προτύπου τουριστικής ανάπτυξης, από τον μαζικό σε μια πρόσφορη μορφή εναλλακτικού τουρισμού.
Προβλήματα όπως η έντονη εποχικότητα του τουρισμού, η αυξανόμενη ανθρώπινη παρουσία στον θαλάσσιο χώρο και η αρχαιοκαπηλία συνεπάγονται μια σειρά αρνητικών επιπτώσεων στην οικονομία, το περιβάλλον και την πολιτιστική κληρονομιά.
Από τη μελέτη των τοπικών δεδομένων και της κοινωνικής, οικονομικής και φυσικής φέρουσας ικανότητα της περιοχής προκύπτει η ορθολογιστική προώθηση του καταδυτικού τουρισμού, που με τη χωροθέτηση καταδυτικών πάρκων μπορεί να οδηγήσει στην αειφόρο ανάπτυξη της Κρήτης και άλλων παράκτιων περιοχών της χώρας.



1. Η Κρήτη ως διεθνής τουριστικός προορισμός
Οι κλιματολογικές συνθήκες, οι υφιστάμενες ξενοδοχειακές υποδομές, ο νησιωτικός χαρακτήρας και ο υποθαλάσσιος πλούτος της Ελλάδας ευνοούν την ανάδειξή της σε διεθνή καταδυτικό προορισμό. Ο καταδυτικός τουρισμός αποτελεί διεθνώς έναν από τους ταχύτερα αναπτυσσόμενους κλάδους του τουρισμού και είναι προφανής η επερχόμενη εξάπλωσή του στη χώρα μας, όπου οι καταδύσεις απελευθερώθηκαν μόλις πριν από μια δεκαετία. Μόνο στην Ευρώπη υπάρχουν σήμερα περισσότεροι από 5.000.000 ενεργοί αυτοδύτες. Πάνω από 1.500.000 από αυτούς πραγματοποιούν τουλάχιστον ένα ταξίδι το χρόνο σε κάποιο καταδυτικό προορισμό, δαπανώντας περισσότερα από 1,5 δισ. ευρώ. Σύμφωνα με την World Tourism Organization οι αυτόνομες καταδύσεις αποτελούν τη δεύτερη μετά τα χειμερινά σπορ τουριστική αθλητική δραστηριότητα με ετήσιο τζίρο 3,5 - 5,0 δισεκατομμύρια ευρώ (Garrod and Geossling, 2008).
Ιδιαίτερα η Κρήτη ήδη αποτελεί όχι μόνο έναν σημαντικό πόλο έλξης τουρισμού καθώς και τόπο δεύτερης κατοικίας για ολοένα αυξανόμενο αριθμό Ελλήνων και Ευρωπαίων. Με βάση τα στοιχεία του ΣΕΤΕ και της Περιφέρειας Κρήτης για το 2013, το ξενοδοχειακό δυναμικό της αντιστοιχεί στο 15,90% του συνολικού αριθμού ξενοδοχειακών μονάδων της χώρας, τοποθετώντας την, σε σύνολο 13 περιφερειών, στη 2η θέση ως προς τον αριθμό των ξενοδοχειακών μονάδων, δωματίων και κλινών, την 1η θέση ως προς το μέγεθος των μονάδων (δωμάτια/μονάδα), στην 3η θέση σε αριθμό επισκεπτών και στη 2η θέση σε αριθμό διανυκτερεύσεων, δαπανών και δαπανών ανά επίσκεψη. Εξάλλου το 25,91% των εργαζόμενων του νησιού απασχολείται στον ξενοδοχειακό κλάδο.
Ωστόσο ένα μεγάλο πρόβλημα που αφορά στην αποδοτικότητα των τουριστικών επενδύσεων είναι η οξυμένη εποχικότητα της τουριστικής κίνησης στην Κρήτη, όπου το καλοκαίρι τις τακτικές πτήσεις πυκνώνουν ναυλωμένες πτήσεις χαμηλού κόστους από όλη την Ευρώπη. Η διαπίστωση ότι το 75% του συνολικού ετήσιου αριθμού διανυκτερεύσεων αλλοδαπών πραγματοποιείται το τετράμηνο Ιουνίου-Σεπτεμβρίου (Χατζηδάκης, 2011) είναι ενδεικτική της εποχικότητας που χαρακτηρίζει τον τουρισμό του νησιού.
Το Ειδικό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης (ΕΠΧΣΑΑ) για τον Τουρισμό (2009) είναι προσανατολισμένο στη μετάβαση από ένα μαζικό, αδιαφοροποίητο, μονοθεματικό και χαμηλής οικονομικής απόδοσης τουρισμό σε έναν ποιοτικό, διαφοροποιημένο και πολυθεματικό τουρισμό, οικονομικά αποδοτικότερο, με μεγαλύτερη διάρκεια παραμονής και χρονικής διασποράς. Ωστόσο τα μέχρι σήμερα στοιχεία οδηγούν στο συμπέρασμα ότι οι εξαγγελίες και προσπάθειες για άμβλυνση της εποχικότητας, με μέσα όπως η προώθηση του συνεδριακού ή γαστρονομικού τουρισμού, δεν απέδωσαν.
Σύμφωνα με το ΕΠΧΣΑΑ για τον Τουρισμό, η Κρήτη κατατάσσεται στην κατηγορία νησιών (ομάδα ΙΙ) με σημαντική τουριστική δραστηριότητα και προτείνεται να δοθεί έμφαση σε δράσεις που αποσκοπούν στην αντιμετώπιση συγκρούσεων μεταξύ των δραστηριοτήτων, στον έλεγχο του είδους ανάπτυξης και των περιβαλλοντικών πιέσεων και στην αποτροπή της μονόπλευρης εξάρτησης από τον τουρισμό.
Μεταξύ άλλων το Ειδικό Πλαίσιο ορίζει ότι επιβάλλεται η δημιουργία κέντρου υποστήριξης του θαλάσσιου τουρισμού στην Κρήτη που θα διαθέτει σύγχρονες υποδομές ελλιμενισμού, ανεφοδιασμού, και επισκευής σκαφών καθώς και υπηρεσίες εξυπηρέτησης θαλάσσιων τουριστικών δραστηριοτήτων θα έχει έδρα στο Ηράκλειο και θα έχει, σε συνδυασμό με τα Χανιά ακτίνα δράσης κυρίως στις βόρειες ακτές του νησιού.
Έξη χρόνια μετά την έγκρισή του το Ειδικό Πλαίσιο παραμένει ουσιαστικά ανεφάρμοστο στον τομέα των καταδύσεων. Με την Τροποποίηση του ΕΠΧΣΑΑ για τον Τουρισμό και της στρατηγικής μελέτης περιβαλλοντικών επιπτώσεων αυτού του 2013 (ΦΕΚ 3155 Β/12.12.2013) γίνεται κατηγοριοποίηση του εθνικού χώρου, επισημαίνοντας και πάλι τις Περιοχές με περιθώρια ανάπτυξης ειδικών και εναλλακτικών μορφών τουρισμού, στις οποίες συμπεριλαμβάνεται μεγάλο μέρος της Κρήτης. Οι αναφορές ωστόσο στις δυνατότητες ανάπτυξης του καταδυτικού τουρισμού και τη δημιουργία καταδυτικών πάρκων και υποθαλάσσιων μουσείων παραμένουν γενικόλογες και ασαφείς.
Μακροπρόθεσμα η πορεία του τουρισμού στην Κρήτη και σε όλη την Ελλάδα, επηρεάζεται άμεσα από την κλιματική αλλαγή, όπως επισημαίνεται σε σχετική έκθεση που συνέταξε το 2011 η Επιτροπή Μελέτης Επιπτώσεων Κλιματικής Αλλαγής για λογαριασμό της Τραπέζης της Ελλάδος. Οι οικονομικές επιπτώσεις στην τουριστική δραστηριότητα προέρχονται κυρίως από τη μείωση των εσόδων και την αύξηση των οργανικών εξόδων λειτουργίας των τουριστικών επιχειρήσεων . Για την εποχική εκτίμηση της μείωσης των εσόδων ανά περιφέρεια η μελέτη κάνει χρήση του δείκτη Tourism Climate Index (TCI) . Σε βάθος χρόνου εκατό ετών για την Κρήτη προβλέπονται σημαντικότατες μειώσεις των εισπράξεων κατά τους θερινούς μήνες, λόγω μείωσης του δείκτη TCI, που τις τρεις τελευταίες δεκαετίες του 21ου αιώνα θα μειωθούν κατά 7 δισεκατομμύρια ευρώ. Οι εισπράξεις αντίθετα παρουσιάζουν αύξηση κατά τη διάρκεια του φθινοπώρου και της άνοιξης λόγω των εξαιρετικά σημαντικών βελτιώσεων του δείκτη TCI κατά την διάρκεια αυτών τω περιόδων (Σαρτζετάκης και Καρατζόγλου, 2011).
Όπως επισημαίνει και η έκθεση της Τραπέζης της Ελλάδος είναι επιτακτική η εποχική διεύρυνση και μετατόπιση της αιχμής της τουριστικής περιόδου με τον εντοπισμό νέων τουριστικών αγορών (συνταξιούχοι, weekend breaks, συνεδριακός τουρισμός κ.ά.) που δεν δεσμεύονται από εποχικούς περιορισμούς (σχολικές διακοπές, άδειες εργαζομένων) και η επανατοποθέτηση του Ελληνικού τουριστικού προϊόντος στην αντίληψη των καταναλωτών-τουριστών και - κυρίως - των διεθνών τουριστικών πρακτόρων. Για την επίτευξη αυτών των στόχων θα πρέπει να επισημανθούν και να αναδειχθούν τα ιδιαίτερα φυσικά χαρακτηριστικά και συγκριτικά πλεονεκτήματα κάθε περιοχής, να προωθηθούν ήπιες και εναλλακτικές μορφές τουρισμού, να γίνει προσπάθεια προσέλκυσης νέων στοχευμένων ομάδων τουριστών και να ληφθούν μέτρα μετριασμού του περιβαλλοντικού αποτυπώματος λειτουργίας των τουριστικών μονάδων (Σαρτζετάκης και Καρατζόγλου, 2011).


2. Η ταυτότητα του αυτοδύτη σε σχέση με το κρητικό τουριστικό προϊόν
Αν και στη διεθνή βιβλιογραφία οι αυτόνομες καταδύσεις κατατάσσονται συνήθως στον οικοτουρισμό, πολλοί μελετητές θεωρούν ότι ανήκουν και στον τουρισμό περιπέτειας, που άρχισε να αναπτύσσεται στα τέλη του 20ου αιώνα ως πρόταση απόδρασης από έναν οργανωμένο κόσμο. Ωστόσο πρόκειται και πάλι για έναν απόλυτα οργανωμένο τομέα που προωθεί μια εικόνα ελευθερίας μέσα από εναλλακτικές δραστηριότητες. Η τήρηση των αυστηρών κανονισμών ασφαλείας από όσους διαχειρίζονται τις καταδυτικές δραστηριότητες, ελαχιστοποιεί το ρίσκο τους, διατηρώντας ψυχολογικά έντονη την αίσθηση της πρόκλησης. Καθώς η τηλεόραση έχει εξοικειώσει το ευρύ κοινό με εικόνες περιπέτειας, ο υποψήφιος τουρίστας δεν αναζητά πλέον το άγνωστο αλλά το ρόλο που μπορεί να παίξει ο ίδιος σε μια περιπέτεια (Ryan and Trauer, 2005).


Κάποιοι μελετητές θεωρούν ότι όσοι ασχολούνται με αυτή τη δραστηριότητα έλκονται περισσότερο από την εικόνα που προβάλλουν στον περίγυρο ως αυτοδύτες, φθάνοντας στο σημείο να κάνουν λογοπαίγνιο με τη λέξη ecotourism, χρησιμοποιώντας το όρο 'egotourist'. Από στατιστικές της PADI προκύπτει ότι το 80% των ατόμων που πιστοποιούνται σήμερα ως Open Water divers, έχουν κολεγιακή μόρφωση (Cater, 2008). Δεν προαπαιτούνται όμως ιδιαίτερες γνώσεις ή ικανότητες για να ασχοληθεί κανείς με την αυτόνομη κατάδυση. Η ταυτότητα του μέσου τουρίστα στον οποίο θα πρέπει να απευθύνεται το ελληνικό τουριστικό προϊόν, διαμορφώνεται από μια σειρά νέων τάσεων, όπως η εξάπλωση της χρήση του διαδικτύου και των αερομεταφορών χαμηλού κόστους. Από τα διεθνή δημογραφικά δεδομένα προκύπτει πληθυσμιακή αύξηση στις διευρυνόμενες τουριστικές αγορές της Ασίας και της Ν. Αμερικής και γήρανση των κατοίκων της Ευρώπης. Σύμφωνα με τα στατιστικά στοιχεία της PADI, περίπου το 34% των αυτοδυτών είναι γυναίκες με μέσο όρο ηλικίας τα 30 χρόνια και το 66% άντρες με μέσο όρο ηλικίας τα 27 χρόνια. Η μέση ηλικία όμως ανεβαίνει κατά μια δεκαετία σε καταδυτικούς προορισμούς με οργανωμένη τουριστική υποδομή. Η επιτρεπόμενη ηλικία για να αρχίσει κανείς τις καταδύσεις είναι 10 ετών ενώ υπάρχουν αυτοδύτες ακόμα και άνω των 80 ετών.


Στην πλειοψηφία τους όσοι αποφασίζουν να ασχοληθούν με τις καταδύσεις, τις θεωρούν ως πρόκληση για να δοκιμάσουν τις δυνατότητές τους, ευκαιρία για να γνωρίσουν έναν νέο κόσμο, δυνατότητα δημιουργίας έντονων αναμνήσεων, μέσο εντυπωσιασμού κ.ά. Με την πάροδο του χρόνου οι αυτοδύτες θεωρούν τις καταδύσεις ως ευκαιρία χαλάρωσης, γνώσης και επίσκεψης ναυαγίων (Garrod and Geossling, 2008). Σε κάθε περίπτωση πρόκειται κυρίως για άτομα που αγαπούν τις αποδράσεις και έχουν περιβαλλοντικές ευαισθησίες. Από ηλεκτρονική δημοσκόπηση που πραγματοποίησε το 2013 το αμερικανικό περιοδικό Scuba Diving προκύπτει ότι το 23% των αυτοδυτών θεωρεί πρωταρχικής σημασίας τη συνολική εικόνα ενός ταξιδιωτικού προορισμού. Η Κρήτη διαθέτει πολυμορφία γεωλογικών σχηματισμών και οικοσυστημάτων όπως φαράγγια, υδροβιότοπους, περιοχές Natura και τοπία ιδιαίτερου φυσικού κάλλους. Σε αυτό το υπόβαθρο εύκολα αναπτύσσονται δραστηριότητες εναλλακτικού τουρισμού ή περιπέτειας όπως παρακολούθηση πουλιών (bird watching), σπηλαιολογικές επισκέψεις, αναρρίχηση, διάσχιση φαραγγιών(^ηνοηίη§), ορεινή ποδηλασία, αλεξίπτωτο πλαγιάς (parapente) κ.ά.


Η Κρήτη αποτελεί παραδοσιακό προορισμό οικογενειακών διακοπών, παρέχοντας διευκολύνσεις όπως καταλύματα για πολυμελείς οικογένειες, ξενοδοχειακά συγκροτήματα με οργανωμένα παιδικά προγράμματα, παραλίες με εύκολη πρόσβαση για καροτσάκια και ηλικιωμένους κ.ά. Σήμερα την πλειοψηφία των διαθέσιμων κλινών του νησιού διαχειρίζονται ξένοι τουριστικοί πράκτορες, προσφέροντας στους πελάτες τους εκτός από το κλασσικό τρίπτυχο ήλιος-άμμος-θάλασσα και ψυχαγωγία που περιλαμβάνει νεροτσουλήθρες, θαλάσσια σπορ κ.ά. Συγχρόνως επισημαίνεται ότι διεθνώς αυξάνει συνεχώς ο αριθμός των ατόμων που πραγματοποιούν καταδύσεις έχοντας κλείσει το ονομαζόμενο πακέτο διακοπών των «3S» (sun, sand,sea). Από έρευνα που έγινε το 2005 μεταξύ 2000 δυτών στο Great Barrier Reef της Αυστραλίας, το 19% συνδύαζαν τις καταδύσεις με διακοπές χαλάρωσης κοντά στη φύση και το 23% συνοδευόταν από παιδιά (Garrod and Geossling, 2008). Αυτά τα χαρακτηριστικά συναντώνται στο μεγαλύτερο ποσοστό των τουριστών της Κρήτης, που θα μπορούσαν να κατευθυνθούν και σε καταδυτικές δραστηριότητες.
Διερευνώντας τις προοπτικές ανάπτυξης εναλλακτικών μορφών τουρισμού, το 2009 πραγματοποιήθηκε σχετική έρευνα με πρωτοβουλία της Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Χανίων.





Από την επεξεργασία 1.045 ερωτηματολογίων προέκυψε ότι ο φυσιολατρικός τουρισμός είναι δεύτερος στις προτιμήσεις των ξένων μετά τον πολιτισμικό τουρισμό ενώ το 1/3 των ερωτηθέντων, κυρίως 16-24 ετών, δήλωσε ότι θα ενδιαφερόταν να ασχοληθεί με αθλήματα βυθού. Σημειώνεται ότι ο πολυσυζητούμενος στην Κρήτη αγροτουρισμός εμφανίζεται προτελευταίος στις επιλογές των αλλοδαπών τουριστών (13,2%).


3. Η Κρήτη ως διεθνής καταδυτικός προορισμός-Συγκριτικά πλεονεκτήματα
3.1 Θαλάσσιοι πόροι: γεωφυσικοί σχηματισμοί και ενάλιοι αρχαιολογικοί χώροι
Η Κρήτη είναι το πέμπτο μεγαλύτερο νησί της Μεσογείου με ακτογραμμή 1.305 χλμ. και βρίσκεται στο σταυροδρόμι τριών ηπείρων. Αν εξαιρέσει κανείς το σχετικά όψιμο ενδιαφέρον για τη Σπιναλόγκα, τη Γαύδο και τη Γραμβούσα, ένα πολύ μικρό ποσοστό τουριστών γνωρίζει ότι περιμετρικά της Κρήτης υπάρχουν περίπου 34 νησίδες, οι περισσότερες με έκτασημικρότερη από ένα τετραγωνικό χιλιόμετρο όπου συναντώνται παλαιολιθικά, μινωικά, βυζαντινά και νεώτερα ερείπια. Και όμως ο Jacques Yves Cousteau ήταν εκείνος που πρώτος το 1976 έδειξε ενδιαφέρον για το Κουφονήσι (ή Λευκή) στο νοτιοανατολικό άκρο της Κρήτης, που υπήρξε παλιότερα ένας από τους σημαντικότερους σταθμούς αλιείας και επεξεργασίας της πορφύρας. Η θαλάσσια περιοχή στο νοτιοδυτικό άκρο της Κρήτης αποτελεί τόπο αναπαραγωγής για τις φάλαινες φυσητήρες (Physeter macrocephalus) και είναι το μοναδικό μέρος στον κόσμο όπου μπορεί να γίνει παρατήρησή τους σε όλη τη διάρκεια του χρόνου. Η παραλία δυτικά του Ρεθύμνου είναι μια από τις τρεις σημαντικότερες περιοχές ωοτοκίας της Caretta caretta στην Ελλάδα και μια από τις πιο σημαντικές στη Μεσόγειο και οι κολυμβητές συχνά συναντούν θαλάσσιες χελώνες σε σχετικά μικρή απόσταση από την ακτή. Στα εκτεταμένα λιβάδια Ποσειδωνίας της κρητικής υποπαράλιας ζώνης ενδιαιτούνται περί τα 300 είδη φυτών και 700 είδη ζώων μεταξύ των οποίων σπάνια είδη όπως οι ιππόκαμποι, γεγονός που παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον για υποβρύχια μακροφωτογράφιση.


Οι ακτές του νησιού, διαθέτουν πολυάριθμες θαλάσσιες σπηλιές και ενδιαφέροντες υποθαλάσσιους γεωλογικούς σχηματισμούς. Αναφέρονται ενδεικτικά τα σπήλαια στα Μάρμαρα (ή "Διαλεσκάρι") κοντά στο Λουτρό Σφακίων, τα Νερόσπηλια στην Πλάκα, μεταξύ Χανίων και Ρεθύμνου, οι Γαλάζιες Σπηλιές στην παραλία Καμάρα Γεροποτάμου, η Γαλάζια Σπηλιά, στην Αγία Πελαγία, η σπηλιά Ελ Γκρέκο ανάμεσα στις Σίσσες και την Αγία Πελαγία,το Κουρουπί στο Βράχο της Θεοσύνης, κοντά στα Μάταλα και το σπήλαιο των Ελεφάντων στο Δράπανο.Το τελευταίο πήρε την ονομασία του από τα οστά ελεφάντων που είναι πακτωμένα ανάμεσα στους σταλαγμίτες στο βυθό του. Ανακαλύφθηκε το 1999 και αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα σπήλαια της Ελλάδας και καταφύγιο της μεσογειακής φώκιας.


Από τη μελέτη των κλιματολογικών στοιχείων του νοτίου Αιγαίου προκύπτει ότι η καλύτερη περίοδος για αυτόνομες καταδύσεις στην Κρήτη είναι το φθινόπωρο ή ακόμα και το χειμώνα, όταν έχουν κοπάσει οι ισχυροί βόρειοι άνεμοι που επικρατούν στην αιχμή της τουριστικής περιόδου και η εξαιρετική διαύγεια των ολιγοτροφικών νερών του νησιού προσφέρει υποθαλάσσια ορατότητα που φτάνει τα 40 μ.


Ασφαλώς οι Κρητικές θάλασσες δεν έχουν ακόμα αποκαλύψει όλους τους ιστορικούς θησαυρούς από αρχαία ή νεώτερα ναυάγια που παραμένουν στο βυθό της. Τα τελευταία χρόνια χάρη στις νέες τεχνολογίες και έπειτα από μακρόχρονες έρευνες της Εφορίας Εναλίων Αρχαιοτήτων σε συνεργασία με ξένα ερευνητικά κέντρα, είναι ολοένα συχνότερη η ανεύρεση βυθισμένων πλοίων ή εμπορευμάτων κατά μήκος των ακτών. Αναφέρεται ενδεικτικά ότι μόνο γύρω από τη νησίδα Δία από το 1976 μέχρι σήμερα έχουν εντοπιστεί πέντε σημαντικά φορτία των ρωμαϊκών και βυζαντινών χρόνων καθώς και το ναυάγιο του γαλλικού πλοίου "La Therese" που είχε βυθιστεί αύτανδρο το 1669. Η περιοχή σε ακτίνα 500 μ. περιμετρικά της Δίας έχει κηρυχθεί ενάλιος αρχαιολογικός χώρος. Σε ένα από τα ναυάγια της Δίας, βάθους 18μ., ορατό και από την επιφάνεια της θάλασσας πραγματοποιούνται ήδη καταδύσεις αναψυχής από γειτονικά σημεία της Κρήτης. Έχουν επίσης εντοπιστεί πολυάριθμα βυθισμένα πλοία καθώς και τρία αεροσκάφη κοντά στις νησίδες Ψείρα, Μόχλος και Διονυσάδες, στο βορειοανατολικό άκρο της Κρήτης. Αν και στην Ελλάδα είναι ελάχιστα γνωστή η ύπαρξη τμημάτων ενός βυθισμένου γερμανικού αεροσκάφους τύπου MesserschmittMe-109 σε βάθος 24μ. στην περιοχή Ανάληψη της Χερσονήσου, αρκετοί αυτοδύτες από το εξωτερικό επισκέπτονται το σημείο όταν οι καιρικές συνθήκες το επιτρέπουν. Δυστυχώς τα περισσότερα ναυάγια στον όρμο του Μιραμπέλου είναι διαλυμένα από τη σάρωση του πυθμένα με ανεμότρατες, έχουν όμως εντοπισθεί σε απόσταση περίπου 200μ. από τη νήσο Ψείρα πολυάριθμα αγγεία σε βάθος των 42-50 μ.


Η υψηλή σεισμικότητα της περιοχής έχει προκαλέσει την καταβύθιση των ανατολικών ακτών του νησιού -που από την ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα υπολογίζεται στα 2μ.- με αποτέλεσμα πλήθος αρχαίων οικισμών και λιμενικών έργων διαφόρων εποχών να βρίσκονται στο βυθό (Θεοδούλου, 2011 ). Από τη δεκαετία του 60 μέχρι σήμερα αρκετές θαλάσσιες περιοχές περιμετρικά της Κρήτης έχουν χαρακτηριστεί ως ενάλιοι αρχαιολογικοί χώροι, γεγονός που τις αποκλείει από καταδυτικές επισκέψεις, χωρίς ωστόσο να υπάρχει κανένας μηχανισμός ελέγχου και προστασίας τους. Μεταξύ αυτών, μπορεί κανείς εύκολα να διακρίνει ερείπια βυθισμένων κτισμάτων σε έναν από τους τρεις κόλπους της Ερμούπολης, δίπλα στον αρχαιολογικό χώρο της Ιτάνου, 26χλμ ανατολικά της Σητείας. Στην παραλία που αποκαλείται Λίμνη του Κριού, 10χλμ δυτικά της Παλαιόχωρας του νομού Χανίων, βρίσκεται η επίσης κηρυγμένη ως ενάλιος αρχαιολογικός χώρος η πόλη Βιένα. Εκτός από μαρμάρινους κίονες στο βυθό διακρίνονται η ορθογώνια βάση του ναού και πολλοί αρχαίοι τάφοι. Ο οικισμός του Χρυσοστόμου, 3χλμ ανατολικά των Καλών Λιμένων στο νομό Ηρακλείου, έχει κτισθεί στη θέση της αρχαίας Λασαίας, που ήταν ένα από τα μεγαλύτερα λιμάνια της Γόρτυνας. Μέσα στη θάλασσα και μέχρι το αντικρινό νησάκι Τράφος διακρίνονται οι ογκόλιθοι της αποβάθρας του αρχαίου λιμανιού. Στα Μάταλα είναι επίσης ορατά στο βυθό ερείπια αρχαίας πόλης. Η περιοχή του κόλπου Χανίων και του κόλπου Καλαθά στο Ακρωτήρι Χανίων έχουν χαρακτηριστεί ως ενάλιοι αρχαιολογικοί χώροι και ιδιαιτέρου φυσικού κάλλους. Ενάλιοι αρχαιολογικοί χώροι είναι επίσης κηρυγμένες οι περιοχές της Σπιναλόγκας, της Γαυδοπούλας, του όρμου Λουτρού, η περίμετρος της νήσου Λευκη κ.ά. που όμως παραμένουν αναξιοποίητες και εκτεθειμένες σε φθορές και ασυνείδητες ενέργειες.
Στα πιο πάνω συγκριτικά πλεονεκτήματα της Κρήτης μπορεί κανείς να προσθέσει τη γοητεία που ασκούν στο ευρύ κοινό οι θρύλοι περί ύπαρξης χαμένων πολιτισμών και ιδιαίτερα της χαμένης Ατλαντίδας και τη σχέση της με τον μινωικό πολιτισμό.


3.2 Παράγοντες και φορείς ενίσχυσης του καταδυτικού τουρισμού
Πέρα από τους φυσικούς παράγοντες που ενισχύουν τη διεύρυνση της τουριστικής περιόδου, η Κρήτη διαθέτει ήδη τις απαραίτητες τεχνικές υποδομές. Το Ελληνικό Κέντρο Θαλασσίων Ερευνών έχει δημιουργήσει στο Ηράκλειο το Ενυδρείο Κρήτης με υπερσύγχρονες ερευνητικές εγκαταστάσεις, συνεδριακούς χώρους και εξειδικευμένη βιβλιοθήκη που μπορούν να υποστηρίξουν την προώθηση του νησιού ως καταδυτικό προορισμό. Βόρεια των ερευνητικών εγκαταστάσεων του ΕΛΚΕΘΕ στις Γούρνες, σε μια αμμώδη περιοχή βάθους 18-23 μ. και έκτασης 25.000 τετραγωνικών μέτρων έχει δημιουργηθεί υποθαλάσσιο βιοτεχνολογικό πάρκο με σκοπό, μεταξύ άλλων, την ανάπτυξη και προώθηση των καινοτόμων δραστηριοτήτων του θαλάσσιου τουρισμού στην ανατολική Μεσόγειο όπως η κατάδυση και η αλιεία. Μεταξύ των δραστηριοτήτων του ΕΛΚΕΘΕ αυτή τη στιγμή βρίσκεται σε εξέλιξη η δημιουργία τριών ενάλιων καταδυτικών σημείων σε Σητεία, Ιεράπετρα και Γούρνες, σε συνεργασία με τις αντίστοιχες δημοτικές αρχές.


Η λειτουργία θαλάμου υπερβαρικής ιατρικής στο Ναυτικό Νοσοκομείο Χανίων και η ύπαρξη Πανεπιστημιακού Νοσοκομείο στο Ηράκλειο και Γενικών Νοσοκομείων σε όλες τις μεγάλες πόλεις της Κρήτης, υπερκαλύπτουν τις προδιαγραφές του Ειδικού Πλαισίου για τη δημιουργία καταδυτικών πάρκων.


Επισημαίνεται ότι οι απαιτούμενες υποδομές για την ανάπτυξη του καταδυτικού τουρισμού όχι μόνο δεν επιβαρύνουν το κατά τόπους ήδη κορεσμένο θαλάσσιο μέτωπο των τουριστικών περιοχών της Κρήτης αλλά αντίθετα μπορούν να το προστατέψουν. Τα καταδυτικά κέντρα δεν απαιτούν την κατασκευή ειδικών εγκαταστάσεων που θα μπορούσαν να αλλοιώσουν το κρητικό τοπίο, να απειλήσουν τα παράλια οικοσυστήματα ή να επιβαρύνουν το ήδη κορεσμένο θαλάσσιο μέτωπο των αστικών κέντρων του νησιού. Δεν δεσμεύουν υδάτινες εκτάσεις και δεν πλήττουν αισθητικά το τοπίο, όπως συμβαίνει με τις ιχθυοκαλλιέργειες. Δεν επιβαρύνουν την κατά τόπους προβληματική κατανάλωση υδάτινων πόρων και δεν δεσμεύουν χερσαίες εκτάσεις, σε αντίθεση με άλλες τουριστικές εγκαταστάσεις, όπως τα γήπεδα του γκολφ που προωθεί το ΕΠΧΣΑΑ και η τροποποίησή του. Ως γνωστό η αύξηση του θαλάσσιου τουρισμού έχει επιβαρύνει τη ρύπανση του βυθού με αντικείμενα. Οι καταδύσεις σε καθαρό περιβάλλον ενδιαφέρουν άμεσα τους επαγγελματίες του κλάδου που επιφορτίζονται με τη διατήρησή του. Είναι άλλωστε παγιωμένη τακτική των καταδυτικών κέντρων να προσφέρουν κάθε χρόνο εθελοντικά τις υπηρεσίες τους για τον καθαρισμό του βυθού όχι μόνο στα σημεία που επισκέπτονται αλλά και στην ευρύτερη περιοχή.


Η έγκριση του Ειδικού πλαισίου Χωροταξικού Σχεδιασμού για τον τουρισμό το 2009 πυροδότησε τη δραστηριοποίηση φορέων και επιχειρήσεων για την εκμετάλλευση του υποθαλάσσιου πλούτου των ελληνικών θαλασσών. Στην Κρήτη τοπικοί παράγοντες και φορείς έχουν ήδη εξαγγείλει τη δημιουργία πολυάριθμων καταδυτικών πάρκων σε διάφορες περιοχές όπως τα υποθαλάσσια σπήλαια του Ακρωτηρίου Χανίων. Επιχειρηματίες και τοπική αυτοδιοίκηση σπεύδουν να υποστηρίξουν αυτά τα σχέδια που είναι προς το παρόν αντιμέτωπα με θεσμικά κενά. Η πληθώρα σχετικών πρωτοβουλιών χωρίς καμία οργάνωση και γνώση του θέματος προκαλεί εύλογο προβληματισμό σχετικά με τα κίνητρα αυτών των κινήσεων και τα αποτελέσματά τους, όποτε τελικά οι εξαγγελίες κατορθώσουν να υλοποιηθούν. Επισημαίνεται ότι αυτή τη στιγμή υπάρχουν ολοκληρωμένες μελέτες για τη δημιουργία υποθαλάσσιου μουσείου-πάρκου σε ενάλιο αρχαιολογικό χώρο των Βορείων Σποράδων και αναμένεται με ενδιαφέρον η επικείμενη λειτουργία του μετά την επίλυση των σχετικών θεσμικών δυσκολιών.


4. Οι οργανωμένες καταδύσεις ως μέσο αντιμετώπισης της αρχαιοκαπηλίας
Οι Ελληνικές θάλασσες διαθέτουν πλούσια οικοσυστήματα και πολυάριθμους οικότοπους με ενδημικά είδη. Συγχρόνως θεωρούνται δικαίως ένα απέραντο μουσείο. Η ψήφιση των νόμων 3028/2002 και 3409/2005 που σήμανε την απελευθέρωση της αυτόνομης κατάδυσης, προκάλεσε ανησυχίες για ασύδοτη δραστηριότητα ενάλιας αρχαιοκαπηλίας στην Ελλάδα. Οι αρχαιολόγοι στην πλειοψηφία τους υποστηρίζουν ότι όταν οι αυτοδύτες είχαν πρόσβαση μόνο σε 620 μίλια από τα συνολικά 12,000μίλια ακτογραμμής εξασφαλιζόταν μεγαλύτερη προστασία στην υποθαλάσσια πολιτιστική κληρονομιά της χώρας. Οι ίδιοι όμως επισημαίνουν ότι αυτή η προστασία αντιμετωπίζει εγγενείς δυσκολίες, που οφείλονται στην αδυναμία εντοπισμού, οριοθέτησης και αστυνόμευσης των ενάλιων αρχαιοτήτων, κυρίως λόγω της φυσιολογίας του ελληνικού θαλάσσιου χώρου και το εξαιρετικά υψηλό κόστος των υποθαλάσσιων ερευνών. Είναι ωστόσο σαφές ότι οι αρχαιολογική έρευνα πολλές φορές βασίζεται στα τυχαία ευρήματα κατά τη διάρκεια άλλων υποβρυχίων δραστηριοτήτων μεταξύ των οποίων και οι καταδύσεις αναψυχής.


Έναν ακόμα κίνδυνο για τον ενάλιο αρχαιολογικό πλούτο αποτελούν οι πρακτικές αλιείας με συρόμενα δίχτυα βυθού και κυρίως με μηχανότρατες που σαρώνουν το βυθό, καταστρέφοντας ανεξέλεγκτα ναυάγια και θαλάσσια οικοσυστήματα. Αν και από το 2006 η Ευρωπαϊκή Κοινότητα έχει εκδώσει λεπτομερείς κανονισμούς σχετικά με μέτρα διαχείρισης για τη βιώσιμη εκμετάλλευση των αλιευτικών πόρων στη Μεσόγειο Θάλασσα, η Ελλάδα έχει πάρει παράταση από την Ευρωπαϊκή Ένωση για την εφαρμογή των κανόνων αλιείας με μηχανότρατες που σήμερα εξακολουθούν να ψαρεύουν στα αβαθή. Στην Κρήτη σύμφωνα με την Υπουργική Απόφαση 9131.4/1/2011, ΦΕΚ 776/Β/6-5-2011, η απόσταση αλιείας για τις μηχανότρατες έχει οριστεί στο 1,5 ν. μίλι ενώ στη θαλάσσια περιοχή Natura ανατολικά του Ρεθύμνου η απόσταση φτάνει τα 3 ν. μίλια. Και όμως οι μηχανότρατες από το Ηράκλειο και τα Χανιά δρουν ανεξέλεγκτα σε όλο το μήκος της βόρειας ακτογραμμής, προκαλώντας συχνά τις διαμαρτυρίες όχι μόνο των περιβαλλοντικών οργανώσεων αλλά και τοπικών ομάδων και φορέων.


Όπως και στο θέμα διατήρησης των θαλάσσιων οικοσυστημάτων και διάσωσης των υποθαλάσσιων αρχαιολογικών χώρων κρίνεται απαραίτητη η συνεργασία με τους πολίτες και από πολλούς θεωρείται αναγκαία η εκχώρηση εκ μέρους της Πολιτείας αρμοδιοτήτων για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς, που θα διασφαλίζουν το δικαίωμα συμμετοχής του ατόμου σε αυτήν (Πιπέλια και Ψαλτάκη, 2008).


Τα κατά τόπους καταδυτικά κέντρα δίνουν διπλώματα σε διάφορες κατηγορίες κατάδυσης σύμφωνα με τους διεθνείς κανόνες εκπαίδευσης και διοργανώνουν επισκέψεις σε διάφορα σημεία καταδυτικού ενδιαφέροντος. Η προεπιλογή αυτών των σημείων με την πόντιση τεχνητών υφάλων και τη δημιουργία καταδυτικών πάρκων και υποθαλάσσιων αρχαιολογικών χώρων συμβάλει στην αποσυμφόρηση των ευαίσθητων οικοσυστημάτων και την μείωση των κινδύνων αρχαιοκαπηλίας και ανεξέλεγκτων καταστροφών. Είναι σε όφελος των επαγγελματιών στου καταδυτικού κλάδου η αποτροπή της υποβάθμισης των πόρων του και τα εξουσιοδοτημένα καταδυτικά κέντρα καθίστανται συνυπεύθυνα για την τήρηση των κανονισμών των φυσιολατρικών ή αρχαιολογικών υποθαλάσσιων επισκέψεων. Συγχρόνως οι οργανωμένες καταδύσεις μπορούν να χρηματοδοτήσουν μέρος της συντήρησης και αστυνόμευσης των ενάλιων αρχαιοτήτων, όπως ήδη γίνεται σε διεθνές επίπεδο.


5. Διαπιστώσεις
Από τα στοιχεία που παρουσιάζονται προκύπτει η δυνατότητα διεύρυνσης της τουριστικής περιόδου στην Κρήτη με την ανάδειξή της σε διεθνή καταδυτικό προορισμό. Οι θετικές επιπτώσεις είναι πολλαπλές για την κοινωνική και οικονομική ανάπτυξη του νησιού με όρους αειφορίας. Καταρχήν τα οικονομικά οφέλη αφορούν όχι μόνο στις επιχειρήσεις που συνδέονται άμεσα με τις καταδύσεις τομέα αλλά επεκτείνονται σε πολυάριθμες άλλες επαγγελματικές δραστηριότητες καθώς και στον τομέα των δημόσιων εσόδων. Συγχρόνως η ανάδειξή της Κρήτης σε καταδυτικό προορισμό εμπλουτίζει τη δυνατότητα άθλησης και αναψυχής των τοπικών κοινωνιών, τονώνει την περιβαλλοντική ευαισθησία των κατοίκων και προσφέρει δυνατότητα περιβαλλοντικής εκπαίδευσης στους νέους.


Η επανατοποθέτηση του εγχώριου τουριστικού προϊόντος στις διεθνείς αγορές ευνοείται από τις κρατούσες συνθήκες και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της Κρήτης. Η γεωφυσική διαμόρφωση των ακτογραμμών, ο ενάλιος πολιτιστικός πλούτος και οι υφιστάμενες τουριστικές υποδομές διασφαλίζουν την άμεση ανάδειξη του νησιού σε διεθνή καταδυτικό προορισμό. Συγχρόνως τα χαρακτηριστικά των προσφερόμενων υπηρεσιών στον τουριστικό τομέα είναι απόλυτα συμβατά με την ταυτότητα του αυτοδύτη. Δεδομένου ότι ο φυσιολατρικός τουρισμός αποτελεί μια από τις προτεραιότητες της πλειοψηφίας των τουριστών στην Κρήτη ο καταδυτικός τουρισμός μπορεί όχι μόνο να ενισχύσει τις οικογενειακές διακοπές αλλά και να προσελκύσει νέες ευρύτερες ηλικιακά ομάδες, απαλλαγμένες από χρονικούς περιορισμούς.


Το ιδιαίτερα μικρό ύψος των απαιτούμενων επενδύσεων για τη λειτουργία καταδυτικών κέντρων αποτελεί σημαντικό επαγγελματικό κίνητρο με δεδομένες τις δυσμενείς οικονομικές συγκυρίες. Η ραγδαία αύξηση των καταδυτικών κέντρων και η αυθαίρετη εφαρμογή καταδυτικών πρακτικών έχει αποδειχθεί ότι σε βάθος χρόνου οδηγούν σε αρνητικά αποτελέσματα. Η προοπτική μετατροπής της θάλασσας από κοινό αγαθό σε αυτοσχέδιο επιχειρηματικό πεδίο, επενδύοντας ελάχιστα και απολαμβάνοντας μια απέραντη πλουτοπαραγωγική πηγή, διαγράφεται ιδιαίτερα ελκυστική σε μια εποχή οικονομικής κρίσης. Η ελαχιστοποίηση των αρνητικών επιπτώσεων σε όφελος της τοπικής κοινωνίας και του φυσικού περιβάλλοντος μπορεί να επιτευχθεί με τη δημιουργία Καταδυτικών Πάρκων ώστε ο αναπτυσσόμενος καταδυτικός τουρισμός να διοχετευθεί στα κατάλληλα σημεία και υπό τις ευνοϊκότερες προϋποθέσεις.


Η εξαιρετικά όψιμη εκδήλωση ελληνικού ενδιαφέροντος σε αυτόν τον ταχύτατα αναπτυσσόμενο διεθνώς τουριστικό τομέα, με την μόλις προ δεκαετίας απελευθέρωση των καταδύσεων βρίσκεται αντιμέτωπη με σημαντικά θεσμικά κενά. Προκειμένου να ανακτηθεί ο χαμένος χρόνος και να αναδειχθεί η Κρήτη σε διεθνή καταδυτικό προορισμό απαιτείται η θεσμική αντιμετώπιση των προδιαγραφών ανάπτυξης και των κανόνων λειτουργίας των οργανωμένων καταδύσεων και η συντονισμένη προώθηση στο εξωτερικό των κατά τόπους εξαιρετικού ενδιαφέροντος καταδυτικών σημείων.


ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
(1)Η προσπάθειες προσαρμογής των ξενοδοχειακών μονάδων στην κλιματική αλλαγή θα σημάνουν αύξηση του λειτουργικού κόστους τους περίπου κατά 5-7% ετησίως λόγω εγκατάστασης νέων βιοκλιματικών συστημάτων, σχετικής εκπαίδευσης του προσωπικού, αύξησης ασφαλίστρων για την αντιμετώπιση φυσικών καταστροφών κ.ά.
(2)O δείκτης TCI διαμορφώνεται από την επίπτωση διαφόρων κλιματικών παραμέτρων (βροχόπτωση, ηλιοφάνεια, ταχύτητα ανέμων κ.ά.) στην θερμοκρασία και αποτιμά την υποστήριξη των κλιματικών συνθηκών μιας περιοχής σε υπαίθριες τουριστικές δραστηριότητες.
(3)Η Γαλάζια Σπηλιά έχει πλάτος 20 και μήκος 60μ. και βρίσκεται σε βάθος 22-30μ.

(4)Η σπηλιά Ελ Γκρέκο, με υπέροχους σταλακτίτες και σταλαγμίτες, έχει μήκος 30μ. και είναι σε βάθος 20 -40μ.
(5)Κανονισμός (ΕΚ) αριθ. 1967/2006 «σχετικά με μέτρα διαχείρισης για τη βιώσιμη εκμετάλλευση των αλιευτικών πόρων στη Μεσόγειο Θάλασσα, την τροποποίηση του κανονισμού (ΕΟΚ) αριθ. 2847/93 και την κατάργηση του κανονισμού (ΕΚ) αριθ. 1626/94»Κανονισμός (ΕΕ) αριθ. 1343/2011«σχετικά με ορισμένες διατάξεις περί αλιείας στην περιοχή της συμφωνίας ΓΕΑΜ (Γενική Επιτροπή Αλιείας για τη Μεσόγειο) και την τροποποίηση του κανονισμού (ΕΚ) αριθ. 1967/2006 του Συμβουλίου σχετικά με μέτρα διαχείρισης για τη βιώσιμη εκμετάλλευση των αλιευτικών πόρων στη Μεσόγειο Θάλασσα»


Βιβλιογραφία
Ελληνόγλωσση

Γιουρουκέλη, Ολ. (2013) Επιχειρηματικό σχέδιο επέκτασης ξενοδοχειακής μονάδας, Μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία, Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών
'Ειδικό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης για τον Τουρισμό' (2009),διαθέσιμο στο:http://www.ypeka.gr/LinkClick.aspx?fileticket=ZX3O%2FZgi4pU%3D&tabid=513&language=el-GR
'Έγκριση τροποποίησης Ειδικού Πλαισίου Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης για τον Τουρισμό και της Στρατηγικής Μελέτης Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων αυτού' (2013), διαθέσιμο στο:http://www.ypeka.gr/LinkClick.aspx?fileticket=ZX3O%2FZgi4pU%3D&tabid=513&language=el-GR
Θεοδούλου, Θ. (2011) 'Γεωλογικές αλλαγές και αρχαία κατάλοιπα στις ακτές της Κρήτης', Πρακτικά του θερινού σχολείου Κισσάμου, Υλικά δομής των αρχαίων και Γεωμορφολογική εξέλιξη της Δ.Κρήτης κατά τους Προϊστορικούς & Ιστορικούς χρόνους, Εθνικό & Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Τμήμα Γεωλογίας & Γεωπεριβάλλοντος, 43-50, διαθέσιμο στο: http://www.geol.uoa.gr/attachments/article/714/Field Guide Kissamos 2011 web.pdf
Κοκκώσης, Χ. και Τσάρτας, Π. (2011), Π., Ειδικές και Εναλλακτικές Μορφές Τουρισμού, Κριτική
Κούτσης, Κ., Χριστοφιλογιάννης Π. και Μαρκάτος Δ. (2011) 'Κοινωνικά Βιώσιμες Θαλάσσιες Προστατευόμενες Περιοχές (Socially Sustainable MPAs - SoS MPAs) και η έννοια της Αντιστάθμισης των Επεμβάσεων στο Θαλάσσιο Περιβάλλον (Marine Impact Trade - MIT)', ελληνική μετάφραση από τα Πρακτικά του 10ου Διεθνούς Συνεδρίου για το Μεσογειακό Παράκτιο ΠεριβάλλονMEDCOAST 2011 - Ρόδος, 25-29 Οκτωβρίου, 2011, 1, 271-282.
Μοάτσου Τζόγια Μ.Λ. (2013) Η ανάπτυξη του καταδυτικού τουρισμού με όρους αειφορίας, Δημιουργία καταδυτικού πάρκου στο Ρέθυμνο, Κρήτη, Μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο
Μοάτσου Τζόγια Μ.Λ. (2014) 'Ο καταδυτικός τουρισμός ως μοχλός περιφερειακής ανάπτυξης, με όρους αειφορίας', 12o Επιστημονικό Συνέδριο Ελληνικού Τμήματος ERSA, Αστική και Περιφερειακή Ανάπτυξη: σύγχρονες προκλήσεις, Αθήνα, 27-28 Ιουνίου 2014 (CD-ROM)
Μπαουράκης ,Γ., Αγγελάκης, Γ., Δράκος Π κ.ά. (2009), Αναπτυξιακή Δυναμική και Προοπτικές για τον Εναλλακτικό Τουρισμό στο Νομό Χανίων', Επιστημονικό Marketing Management, διαθέσιμο στο: http://www.epistimonikomarketing.gr/article show.php?article id=3160
Νόμος 3409 'Καταδύσεις αναψυχής και άλλες διατάξεις' (2005), διαθέσιμο στο: https://nomoi.info/%CE%A6%CE%95%CE%9A-%CE%91-273-2005-%CF%83%CE%B5%CE%BB-1.html
Πάικου, Α. (2005) Διερεύνηση της σχέσης τουρισμού και προστατευόμενων περιοχών. Δυνατότητα δημιουργίας θαλάσσιων-καταδυτικών πάρκων σε συστάδες νησιών της Λέσβου, Μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία, Πανεπιστήμιο Αιγαίου Μυτιλήνη, διαθέσιμο στο: http://www.srcosmos.gr/srcosmos/showpub.aspx?aa=9358
Πιπέλια Ε. και Ψαλτάκη Μ. (2007), 'Πολιτιστικό περιβάλλον αιγιαλού και παραλίας', Ανεξάρτητη Αρχή, 4, 101-122
Σαρτζετάκης Ε.και Καρατζόγλου Β. (2011), Οικονομικές και φυσικές επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στον κλάδο του Τουρισμού, Αθήνα: Επιτροπή Μελέτης Επιπτώσεων Κλιματικής Αλλαγής, Τράπεζα της Ελλάδος
Τζιάκα, Μ.(2012), Ο καταδυτικός τουρισμός στην Ελλάδα. Μελέτη περίπτωσης η δημιουργία καταδυτικού πάρκου στην περιοχή Αλοννήσου, Μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία, ΠανεπιστήμιοΑιγαίου, διαθέσιμο στο: https://modip.aegean.gr/is/files/1386547506 vzw8c5hp.pdf
Χατζηδάκης, Α., Ελληνικός Οργανισμός Τουρισμού (2011), Ανάλυση της πορείας της τουριστικής κίνησης 2001-2010, Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο, διαθέσιμο στο: http://www.gnto.gov.gr/sites/default/files/files_basic_pages/Analisi_touristikis_kinisis_20 01-2010.pdf
Ξενόγλωσση

Bramwell, B. (ed.) (2004), Coastal mass tourism, Diversification and Sustainable Development in South Europe, Clevedon, Buffalo, Toronto, Sydney : Channel View Publications.
Briassoulis, H. (2003), 'Crete : Endowed by Nature, Privileged by Geography, Threatened by Tourism?', Journal of Sustainable Tourism, 11(2&3), 97-115
Cater, C. (2008), 'Perceptions of and Interactions with Marine Environments: Diving Attractions from Great Whites to Pygmy Seahorses' in Garrod B. and Geossling S. (eds.).New frontiers in marine tourism : diving experiences, sustainability, management, Oxford: Elsevier, 49-64
Garrod B and Geossling S. (eds.) (2008), New frontiers in marine tourism: diving experiences, sustainability, management, Oxford: Elsevier
Ghazali, M. and. Dimmock, K. (eds.) (2013), Scuba diving tourism, London; New York: Routledge, Series: Contemporary geographies of leisure, tourism, and mobility, 40
Moatsou Tzogia, M.L. and Klabatsea I. (2013) 'The contribution of diving tourism in the sustainable development prospect of Greek towns: the case of Rethymno', International Conference on "Changing Cities": Spatial, morphological, formal & socio-economic dimensions, 18 - 21 June 2013, Skiathos Island, Greece (CD-ROM)
Ong ,T.F. and Musa, G. (2012), 'Examining the influences of experience, personality and attitude on SCUBA diver's underwater behaviour: A structural equation model', Tourism Management, 33(6), 1521-1534
Ryan ,C., Page, S. and Aicken, M. (eds.) (2005), Taking tourism to the limits: issues, concepts and managerial perspectives, Amsterdam : Elsevier
Ryan C., Trauer B. (2005), «Adventure Tourism and Sport — An Introduction)), in C. Ryan , S.Page S. and Aicken, M.(eds.) Taking tourism to the limits: issues, concepts and managerial perspectives, Amsterdam : Elsevier, 143-147
'The Perfect Trip'(2013), Scuba Diving, 22 (1), 7 Διαδικτυακές πηγές

PADI, http://www.padi.com/
Σύνδεσμος Ελληνικών Τουριστικών Επιχειρήσεων, http://sete.gr/el/statistika-vivliothiki/statistika/ Συνεντεύξεις
Ντούνας Κώστας, Διευθυντής Ερευνών Ελληνικού Κέντρου Θαλασσίων Ερευνών, (ΕΛΚΕΘΕ), Ηράκλειο, Κρήτη, 23/6/2015