Επιβιώνοντας από την κρίση: Ανάλυση των οικονομικών, κοινωνικών – πολιτισμικών, πολιτικών και χωρικών παραγόντων του τουρισμού στην Ελλάδα

# Ε. Κομνηνού
MA Town and Regional Planning, Department of Urban Studies and Planning, the University of Sheffield, Western Bank, Sheffield, S10 2TN, UK
ΤΜΧΠΠΑ, Πολυτεχνική Σχολή, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, 38334, Βόλος, Ελλάδα


Ο τουρισμός είναι ένα πολυδιάστατο φαινόμενο, η προσέγγιση του οποίου σε θεωρητική βάση πραγματοποιείται από διαφορετικούς επιστημονικούς κλάδους. Στόχος αυτής της μελέτης είναι η εξερεύνηση των οικονομικών, κοινωνικών, πολιτισμικών, πολιτικών και χωρικών παραγόντων, ενδογενών ή εξωγενών, οι οποίοι επηρεάζουν την τουριστική ζήτηση στην Ελλάδα κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης.
Απώτερος σκοπός είναι τα ευρήματα να χρησιμοποιηθούν για την ενίσχυση και την τόνωση του τουρισμού ιδίως στο δύσκολο διάστημα της οικονομικής κρίσης.


1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ


Ο τουρισμός είναι ένα διεπιστημονικό πεδίο μελέτης. Συγκεκριμένα στην Ελλάδα, ο τουρισμός είναι αλληλένδετος με αρκετές πλευρές της καθημερινής ζωής. Τις τελευταίες δεκαετίες ο τουρισμός λειτούργησε ως μοχλός της ελληνικής οικονομίας με την αξία του να μετράται από τα οφέλη και τις ευκαιρίες για περιφερειακή και εθνική ανάπτυξη. Ωστόσο, η αντιμετώπιση του τουριστικού κλάδου δεν συνάδει με την ιδιότητα του ως πρωτεύουσα οικονομική δραστηριότητα κυρίως κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης. Η συγκεκριμένη λοιπόν εργασία επικεντρώνεται στους παράγοντες που επηρεάζουν την τουριστική προσφορά και ζήτηση στην Ελλάδα.



Υπόβαθρο προβλήματος
Το φαινόμενο του τουρισμού ως κοινωνικό-οικονομικό με χωρικό αντίκτυπο χαρακτηρίζεται από αυξανόμενη δυναμική. Ως αποτέλεσμα η ένταση και το μοτίβο του μεταβάλλονται ανάλογα με τις επικρατούσες συνθήκες στις χώρες προέλευσης και υποδοχής τουριστών, όπως χαρακτηριστικά εξηγούν οι Κοκκώσης, Τσάρτας και Γκρίμπα (2011:25). Οι προκλήσεις τις οποίες αντιμετωπίζει ο τουρισμός τα τελευταία χρόνια αποκαλύπτονται από τη σχετική βιβλιογραφία (Tsartas, 2004; Algieri και Kanellopoulou, 2009; Kapiki, 2012; Karoulia, Gaki, Kostopoulou, 2015; Karoulia, Gaki, Kostopoulou, Lagos, 2016 et al) ενώ η τρωτότητα του οφείλεται στην αλληλεπίδραση με άλλους οικονομικούς κλάδους και στην οριζόντια φύση του.


Σε εθνικό επίπεδο, η σημασία του τουρισμού είναι αναγνωρισμένη με τα οικονομικά μεγέθη να είναι αδιάψευστα. Οι Σαραντάκου (2010:116) και Ikkos (2015:01) έχουν καταγράψει τη συνεισφορά του τουρισμού στην απασχόληση, στο Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν[1] και στη διανομή του εισοδήματος στις περιφέρειες της χώρας. Επιπλέον, η τουριστική κίνηση σημείωσε υψηλή επίδοση κατά το διάστημα της οικονομικής κρίσης (2008-2013) παρεμποδίζοντας την κατακόρυφη πτώση της εθνικής οικονομίας (Μαρούλης και ΄Ικκος, 2016:05). Τα στοιχεία αυτά συγκλίνουν στο ότι ο τουρισμός πρέπει να αποτελέσει την κινητήρια δύναμη ανάκαμψης της οικονομίας δεδομένης της δυναμικής του (Kapiki, 2012:19).


Η εύρεση των παραγόντων που επηρεάζουν την τουριστική ανάπτυξη αποκτά αυξανόμενη προσοχή λόγω της σημασίας του τουρισμού για τη χώρα και είναι καταλυτική για την πορεία του (Algieri και Kanellopoulou, 2009:10). Αν και οι εν λόγω παράγοντες υφίστανται σε κάθε τουριστικά ανεπτυγμένη κοινωνία (Karoulia et al, 2016:05), ωστόσο στη γνώση της συγγραφέως δεν έχει υποπέσει κάποια μελέτη που να εξετάζει το σύνολο αυτών.


Αυτό το κενό ευελπιστεί να καλύψει η παρούσα εργασία. Η πολυσύνθετη φύση του τουριστικού φαινομένου απαιτεί την ολιστική προσέγγιση του. Για αυτό το λόγο, τα δεδομένα που χρησιμοποιήθηκαν προέρχονται από δευτερεύουσες ποιοτικές και ποσοτικές πηγές όπως επιστημονικά άρθρα, μελέτες, στατιστικά στοιχεία κ.ά, οι οποίες χρονολογούνται κυρίως κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης χωρίς όμως να αποκλείονται και πρότερες. Η σύνθεση των δύο μεθόδων έρευνας – mixed research methods επιλέχθηκε ως η ιδανική για την επίτευξη μιας ολοκληρωμένης προσέγγισης του θέματος καθώς οι δύο μέθοδοι θα πρέπει να θεωρούνται αλληλοσυμπληρωματικές και όχι ανταγωνιστικές.


Η εργασία οργανώνεται από επιπλέον τρία μέρη. Το δεύτερο κεφάλαιο είναι η βιβλιογραφική ανασκόπηση, όπου περιγράφονται οι βασικές έννοιες του τουρισμού, η σημασία του για την ελληνική οικονομία και ορισμένοι παράγοντες. Εν συνεχεία, τα αποτελέσματα συζητούνται στο τρίτο κεφάλαιο, το οποίο ακολουθείται από το τελευταίο μέρος όπου παρουσιάζονται τα συμπεράσματα.

2. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ


Η διαδικασία ένταξης του τουριστικού φαινομένου σε ένα εννοιολογικό πλαίσιο με αντιληπτά όρια είναι εξαιρετικά δύσκολη λόγω της πολυδιάστατης φύσης του. Βάση αυτού ο παγκοσμίως αποδεκτός ορισμός προέρχεται από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Τουρισμού (UNWTO) και ορίζει τον «τουρισμό

ως ένα κοινωνικό, πολιτισμικό και οικονομικό φαινόμενο που συνεπάγεται την κίνηση των ανθρώπων σε πόλεις εκτός του οικείου περιβάλλοντος τους για προσωπικούς ή εμπορικούς/επαγγελματικούς λόγους. Οι άνθρωποι αυτοί ονοματίζονται επισκέπτες (είτε τουρίστες είτε περιηγητές, κάτοικοι ή μη) και ο τουρισμός έχει να κάνει με τις δραστηριότητες τους, ορισμένες από τις οποίες σημαίνουν τουριστικά έξοδα.» (UNWTO, 2014).


Η τουριστική βιομηχανία είναι μίας παγκόσμιας εμβέλειας οικονομική δραστηριότητα, η οποία αναπτύσσεται με ταχύτατους ρυθμούς (Algieri και Kanellopoulou, 2009:10; Karoulia et al, 2015:01-2). Κατά τη διαδικασία αυτή, ο τουρισμός βάλλεται από μία σειρά προκλήσεων όπως η κλιματική αλλαγή, η οικονομική και κοινωνική κρίση και η πολιτική αστάθεια (Karoulia et al, 2015:03). Σε κάθε δηλαδή τουριστική κοινωνία, ο τουρισμός διαμορφώνει ένα σύνολο οικονομικών, κοινωνικών και χωρικών αποτελεσμάτων και παράλληλα διαμορφώνεται από αυτό.


Στην Ελλάδα, ο τουρισμός αποτελεί την κύρια πηγή εισοδήματος τις τελευταίες πέντε δεκαετίες. Ο σημαντικός ρόλος του για την ελληνική οικονομία αναγνωρίζεται από ένα μεγάλο μέρος της σχετικής βιβλιογραφίας (Andriotis, 2004; Bramwell, 2004a; Ikkos, 2015; Karoulia et al., 2016; Marinakos και Papatheodorou, 2008; Petrakos, 2014; Psycharis, Kallioras και Pantazis, 2014; Παττάς, 2011; Χατζηδάκης, 2015). Επιπλέον, ο Petrakos (2014:24) χαρακτηρίζει τον τουρισμό ως εμπορεύσιμο προϊόν και τονίζει την αμφίσημη σχέση του με άλλους οικονομικούς τομείς όπως η εστίαση και η γεωργία. Αξίζει να αναφερθεί, ότι ο τουρισμός είναι η κυρίαρχη οικονομική δραστηριότητα σε παραθαλάσσιες περιοχές και νησιά. Γίνεται αντιληπτή λοιπόν η σημασία του για την εθνική, περιφερειακή και τοπική ανάπτυξη.


2.1 Τουρισμός και οικονομική κρίση
Έχοντας υπόψη την τρωτότητα του τουρισμού, ο εξωτερικός κλονισμός από την παγκόσμια οικονομική κρίση ήταν αναπόφευκτος δεδομένου ότι οι κυρίαρχες οικονομικές συνθήκες είναι καθοριστικός παράγοντας της τουριστικής ανάπτυξης. Οι επιπτώσεις της εκάστοτε οικονομικής συγκυρίας στον τουρισμό έχουν υπάρξει αντικείμενο μελέτης για πληθώρα ερευνητών (Lardopoulos και Lardopoulos, 2013; Kapiki, 2012; Monastiriotis, 2011; Papatheodorou, Rosselló και Xiao, 2010; Papatheodorou και Arvanitis, 2014; Petrakos, 2014; Pérez, 2009; Petrevska, 2012; Wei, 2010).


Η εφαρμογή των μέτρων λιτότητας στο πλαίσιο της ένταξης στο ΔΝΤ[2] κλόνισε τόσο τον εισερχόμενο όσο και τον εγχώριο τουρισμό. Οι απόψεις για τις επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης διίστανται. Οι Papatheodorou και Arvanitis (2014:189) σημειώνουν τα θετικά (μείωση τιμών, αύξηση ανταγωνιστικότητας) και τα αρνητικά (δυσφήμιση εικόνας) αποτελέσματα στον εισερχόμενο τουρισμό. Αντιθέτως, η Kapiki (2012:26) σημειώνει την πτώση της ανταγωνιστικότητας της Ελλάδας ως τουριστικού προορισμού στην παγκόσμια κατάταξη[3] το 2011. Επιπρόσθετα, τόσο η ίδια όσο και ο Petrakos (2014:13) τονίζουν τη μείωση της κερδοφορίας από τον τουρισμό και την απώλεια εισοδήματος και θέσεων εργασίας για τους απασχολούμενους σε αυτόν. Παρ’ όλα αυτά, το αντίκτυπο της οικονομικής κρίσης στον τουριστικό τομέα ήταν ανώδυνο σε σύγκριση με άλλους τομείς όπως ο κατασκευαστικός, κ.ά, αποκαλύπτοντας την ανθεκτικότητα του τουρισμού.


2.2 Παράγοντες που επηρεάζουν την τουριστική προσφορά και ζήτηση
Αρκετά στοιχεία υποδεικνύουν πως οι οικονομικές, κοινωνικές, πολιτικές, χωρικές και νομοθετικές αλλαγές επηρεάζουν την τουριστική προσφορά και ζήτηση. Οι παράγοντες αυτοί έχουν κατηγοριοποιηθεί από προηγούμενες έρευνες σε ενδογενείς και εξωγενείς (Briassoulis, 2004; Kapiki, 2012; Marinakos και Papatheodorou, 2008). Όσον αφορά την τουριστική προσφορά, ορίζεται ως το τουριστικό προϊόν καθαυτό και τις μεταβλητές που το καθορίζουν (Marinakos και Papatheodorou, 2008:02). Το τοπικό κοινωνικό-χωρικό σύστημα είναι ένας ενδογενής παράγοντας που επηρεάζει την τουριστική προσφορά, όπως επίσης είναι η γεωγραφία, οι τουριστικές πολιτικές, το εθνικό οικονομικό πλαίσιο και η τοπική κοινωνική-οικονομική δομή (Briassoulis, 2004:50-51). Η τουριστική προσφορά αλληλεπιδρά με την τουριστική ζήτηση. Η ισορροπία μεταξύ αυτών αποτελεί προαπαιτούμενο της τουριστικής ανάπτυξης λαμβάνοντας υπόψη και τον παράγοντα της χωρικής συγκέντρωσης.




3. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΣΥΖΗΤΗΣΗ



3.1 Τουριστική ζήτηση
Η τουριστική ζήτηση καθορίζεται από παράγοντες που είναι εξωτερικοί στο τουριστικό σύστημα της κάθε χώρας. Συνεπώς, η κυβέρνηση, οι οργανισμοί τοπικής αυτοδιοίκησης και οι λοιπές ομάδες ενδιαφερόντων έχουν ελάχιστο χώρο να επέμβουν και η πρόληψη τους από την τουριστική βιομηχανία είναι εξαιρετικά δύσκολη (Wei, 2010:17). Σύμφωνα με τη Σαραντάκου (2010:40), οι εξωτερικοί παράγοντες διαμορφώνονται σε παγκόσμιο επίπεδο και μαρτυρούν τις αλλαγές και τις τάσεις της τουριστικής αγοράς. Αναφορικά με την επιρροή τους στον τουρισμό ενδέχεται να είναι μακροπρόθεσμη ή βραχυπρόθεσμη, αρνητική ή θετική και εξαρτάται από τον τρόπο διαχείρισης από τους αρμόδιους και τους εμπλεκόμενους στον τουριστικό κλάδο. Σε αυτό το υποκεφάλαιο οι εξωτερικοί οικονομικοί, κοινωνικοί-πολιτισμικοί και πολιτικοί παράγοντες θα αναλυθούν ως αιτία ανοδικής ή πτωτικής τάσης της τουριστικής ζήτησης.


Οικονομικοί παράγοντες


Σε αυτές τις σειρές θα αναλυθούν οι πιο σημαντικοί οικονομικοί παράγοντες καθορισμού της τουριστικής ζήτησης. Αρχικά, η ισοτιμία των νομισμάτων παίζει καθοριστικό ρόλο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η υποτίμηση του ευρώ σε σχέση με το δολάριο, η οποία ωφέλησε την Ελλάδα διότι την κατέστησε πιο προσιτή για τους τουρίστες από τις ΗΠΑ σε σύγκριση με άλλες χώρες (Kapiki, 2012:25; Υφαντής, 2015). Αντίθετα, η υποτίμηση της τουρκικής λίρας έναντι του ευρώ λόγω της πολιτικής διαμάχης της Τουρκίας με την Ρωσία είχε αρνητική αποτίμηση για την Ελλάδα μειώνοντας τις τουριστικές ροές από τις αντίστοιχες περιοχές (Μαρούλης και Ίκκος, 2016:22). Συνεχίζοντας, η υπερτίμηση του ευρώ έναντι της βρετανικής λίρας λόγω του BREXIT[4] λειτούργησε αρνητικά για την τουριστική ζήτηση από το Ηνωμένο Βασίλειο[5] (Μαρούλης και Ίκκος, 2016:27-29). Συμπερασματικά, η τιμή συναλλάγματος ενδέχεται να αποτελέσει μειονέκτημα ή ευκαιρία για τους εμπλεκόμενους στον τουριστικό τομέα και καθορίζει σε μέγιστο βαθμό την τουριστική ζήτηση.


Οι οικονομικές συνθήκες στις χώρες προέλευσης τουριστών, το εισόδημα και οι τιμές των καυσίμων ονοματίζονται επίσης ως εξωτερικοί παράγοντες επηρεασμού της τουριστικής ζήτησης. Αντιπροσωπευτικές είναι οι περιπτώσεις της Ρωσίας και του ΗΒ. Η ρωσική τουριστική αγορά κατέχει μεγάλο ποσοστό του συνολικού εισερχόμενου τουρισμού. Για αυτό το λόγο, οι αρνητικοί βαθμοί ανάπτυξης στη Ρωσία και η υποτίμηση του ρωσικού ρουβλίου που οφείλονται στην κρίση με την Ουκρανία είχαν ως αποτέλεσμα την πτώση των αφίξεων από τη χώρα για ένα διάστημα που ευτυχώς αντιστράφηκε αργότερα[6] (Μαρούλης και Ίκκος, 2016:25). Η σημασία της βρετανικής αγοράς για την Ελλάδα είναι αδιαμφισβήτητη[7] εξού και της αρνητικής επίπτωσης του Brexit στις αφίξεις και στα κέρδη λόγω της αστάθειας της νομισματικής ισοτιμίας (Μαρούλης και Ίκκος, 2016:09,18). Το γεγονός αυτό συνδέεται άμεσα με το εισόδημα των επισκεπτών και το λεγόμενο cutback decisions φαινόμενο (μείωση των εξόδων ή της περιόδου παραμονής στον προορισμό) (Papatheodorou και Arvanitis, 2014:185). Σχετικά με τις τιμές των καυσίμων είναι αποδεδειγμένη η αναλογία των υψηλότερων τιμών με το αρνητικό αντίκτυπο στην τουριστική ζήτηση λόγω της άμεσης εξάρτησης των μεταφορικών μέσων από τα καύσιμα (Assaf και Josiassen, 2012:394; Υφαντής, 2015). Ωστόσο πρόκειται για ελάχιστες και βραχυπρόθεσμες μεταβολές στην τουριστική ζήτηση όπως επισημαίνουν οι Algieri και Kanellopoulou (2009:16) καθώς η αγορά απορροφά τη διαφορά. Τα φαινόμενα αυτό είναι έκδηλα στην περίπτωση της Ελλάδας επιβεβαιώνοντας τον αρχικό συσχετισμό.


Η παρούσα παράγραφος επικεντρώνεται στην οικονομική κρίση. Με βάση τα στοιχεία δεν είναι υπερβολικό να ειπωθεί ότι η Ελλάδα υπέστη τις σοβαρότερες επιπτώσεις της ανάμεσα στις χώρες της Ε.Ε[8]. Το επιχείρημα αυτό υποστηρίζεται από πληθώρα ερευνητών, οι οποίοι επισημαίνουν τις σφοδρές συνέπειες της κρίσης στην εθνική οικονομία επηρεάζοντας την τουριστική βιομηχανία σε εθνικό και περιφερειακό επίπεδο (Papatheodorou et al, 2010:39; Wei, 2010:17; Giannakis και Bruggeman, 2015:02; Tsiotras, Tsiotras και Fotiadis, 2016:44). Ωστόσο, το μεγαλύτερο πλήγμα υπέστη ο εσωτερικός τουρισμός και όχι τόσο ο εισερχόμενος παρά την έντονη δυσφήμιση της χώρας (Papatheodorou και Arvanitis, 2014:189). Επιπλέον οι επιπτώσεις της κρίσης διέφεραν στις περιφέρειες της χώρας λόγω της διαφορετικής ανθεκτικότητας στις εξωτερικές απειλές, την εκάστοτε κύρια οικονομική δραστηριότητα και τη γενικότερη αντιμετώπιση της κρίσης από τις τοπικές αρχές (Petrakos, 2014:21; Giannakis και Bruggeman, 2015:01). Η συνολική αποτίμηση της επίδρασης της κρίσης στον τουρισμό μαρτυρά την ανθεκτικότητα του κλάδου παρά τις όποιες διακυμάνσεις.


Κοινωνικοί – πολιτισμικοί παράγοντες


Η κοινωνική και διαδραστική φύση του τουρισμού προέρχεται από τη συνύπαρξη διαφορετικών πολιτισμών σε ένα μέρος (Dede, 2013:01). Οι λόγοι επιλογής και επίσκεψης ενός προορισμού αλλιώς τα πολιτισμικά κίνητρα διαφέρουν ανάλογα με το πολιτισμικό υπόβαθρο των τουριστών όπως αποδεικνύεται από την έρευνα της Dede[9] (2013:01-03). Επιπλέον, η ταξιδιωτική συμπεριφορά καθορίζεται από τα κυρίαρχα πρότυπα κατανάλωσης και το διαδίκτυο, το οποίο έχει κατευθύνει τους τουρίστες προς πιο εξεζητημένες επιλογές προορισμών (Σαραντάκου, 2010:39-40; Assaf και Josiassen, 2012:389). Στο ίδιο πλαίσιο συγκαταλέγονται οι ανάγκες και οι επιθυμίες των τουριστών οι οποίες διαμορφώνουν τη δομή του τουριστικού τομέα και επιδρούν στη διαδικασία σχεδιασμού του τουρισμού και στις σχετικές πολιτικές (Dede, 2013:01-02).


Οποιεσδήποτε μεταβολές στις προτιμήσεις και τα συναισθήματα των τουριστών (απόλαυση διαμονής, εξυπηρέτηση) επιδρούν στον τουρισμό. Επιπλέον έχει αποδειχθεί ότι οι τουρίστες δύνανται να δαπανήσουν περισσότερα χρήματα σε υψηλής ποιότητας υπηρεσίες ενώ το τετράπτυχο αξιοπιστία – ασφάλεια – υπευθυνότητα - συμπάθεια συνθέτει την ικανοποίηση των επισκεπτών (Tsiotras et al, 2016:44, 46). Τα συναισθήματα που αναπτύσσονται κατά τη διαμονή σε έναν προορισμό και η εμπειρία του χώρου συνδιαμορφώνουν την επιθυμία επαναφοράς των τουριστών στο μέρος και την πιθανότητα να το συστήσουν σε άλλους (Dede, 2013:04). Εν τέλει, οι κοινωνικοί – πολιτισμικοί παράγοντες είναι καταλυτικοί για την τουριστική ζήτηση.


Ευρωπαϊκές πολιτικές- Γεωπολιτικό περιβάλλον
Ευρωπαϊκές πολιτικές και προγράμματα
Ως μέλος της Ε.Ε., η Ελλάδα υποχρεούται να συμβαδίζει με τις διατάξεις που έχουν θεσπιστεί για τα κράτη μέλη της. Οι ευρωπαϊκές τουριστικές πολιτικές μεταφράζονται σε προγράμματα διεθνής συνεργασίας και εξειδικευμένες πολιτικές. Σύμφωνα με τον Wei (2010:16), οι εξωτερικές πολιτικές είναι καθοριστικής σημασίας για τον τουρισμό παρέχοντας δυνατότητες ανάπτυξης και αύξησης της ανταγωνιστικότητας για τους μεσογειακούς προορισμούς. Ο επόμενος πίνακας παρουσιάζει με αύξουσα χρονολογική σειρά τις ευρωπαϊκές συνθήκες για τον τουρισμό και τα προγράμματα:

Πίνακας 3.1: Ευρωπαϊκές συνθήκες για τον τουρισμό
Συνθήκη	Περιεχόμενο
Συνθήκη του Maastricht |1992	Δράσεις στον τουριστικό τομέα
Ευρωπαϊκό Σύνταγμα European Constitution | 2004	Συγκεκριμένες διατάξεις για τον τουρισμό – συνταγματική φύση
Συνθήκη της Λισαβώνας | 2007	Κατευθύνσεις και ρυθμίσεις εδραιώνοντας μία κοινή ευρωπαϊκή πολιτική για τον τουρισμό
Προγράμματα
Interreg IIA, LEADER II, ΜΜΕ, Interreg III, URBAN (για τουριστικούς προορισμούς άνω των 10000 κατοίκων)
Πηγή: ιδία επεξεργασία, Παπουτσή (2013:17,30).

Συνοπτικά, η ευρωπαϊκή πολιτική για τον τουρισμό επιδιώκει μία βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη για τα κράτη μέλη μέσω των εξής στόχων:

i. Ελεύθερη κυκλοφορία και προστασία των τουριστών
ii. Ορισμένο πλαίσιο εργασίας για τους απασχολούμενους στον τουριστικό κλάδο
iii. Μεταφορικά δικαιώματα
iv. Περιφερειακή ανάπτυξη (Παπουτσή, 2013:26).

Εν συντομία, η συμμετοχή στα ευρωπαϊκά προγράμματα έχει αποδειχθεί επωφελής για την Ελλάδα αυξάνοντας την ανταγωνιστικότητα της ως προορισμό και παρέχοντας κονδύλια για την ισομερή ανάπτυξη των περιοχών. Να σημειωθεί ότι η εφαρμογή των ευρωπαϊκών πολιτικών για τον τουρισμό έγκειται στην ευθύνη του κάθε κράτους μέλους καθώς ο ρόλος της Ε.Ε. είναι κατευθυντήριος και συντονιστικός.


Γεωπολιτικό περιβάλλον


Ο τουριστικός τομέας είναι ιδιαίτερα ευάλωτος σε εξωτερικούς κλονισμούς, οι οποίοι προκαλούνται από αστάθεια στο γεωπολιτικό περιβάλλον. Οι Sönmez, Apostolopoulos και Tarlow (1999:13) εξηγούν πως οι εμπόλεμες καταστάσεις και οι τρομοκρατικές επιθέσεις επηρεάζουν την ταξιδιωτική συμπεριφορά καθώς οι τουρίστες προσαρμόζουν τις επιλογές τους με γνώμονα την ασφάλεια. Επιπλέον, οι Eilat και Einav (2004:1315-1316) τονίζουν την ευαισθησία του τουρισμού σε διεθνείς διαμάχες.


Αναλυτικότερα, οι πολιτικές συνθήκες στη Μέση Ανατολή και τη Βόρεια Αφρική (2010-2011) και η διατάραξη των σχέσεων μεταξύ Τουρκίας και Ρωσίας ωφέλησαν την Ελλάδα ενισχύοντας την τουριστική ζήτηση αν και τα ακριβή δεδομένα είναι δύσκολο να υπολογιστούν (Kapiki, 2012:24; Μαρούλης και Ίκκος, 2016:08). Γενικότερα, η πολιτική αναταραχή σε ανταγωνιστικούς προορισμούς λειτούργησε ως προσωρινό πλεονέκτημα για την Ελλάδα ενδυναμώνοντας την εικόνα της ως ασφαλή προορισμό (Greek Tourism Confederation, 2016a).


Ωστόσο κίνδυνοι ελλοχεύουν από την εμπόλεμη κατάσταση στη Συρία. Οι έμμεσες επιπτώσεις μεταφράζονται στην προσφυγική κρίση που ξέσπασε από τον πόλεμο στη Μέση Ανατολή. Η κεντροβαρής θέση της Ελλάδας την κατέστησε νευραλγικό σημείο για τις προσφυγικές ροές με τα νησιά να δέχονται το μεγαλύτερο μέρος τους. Ως αποτέλεσμα η τουριστική ζήτηση μειώθηκε το 2015 και 2016 με την κατάσταση να επιδεινώνεται λόγω της καθυστερημένης και ανεπαρκούς ανταπόκρισης και διαχείρισης από την πλευρά της κυβέρνησης (Μαρούλης και Ίκκος, 2016:08). Σε αντίθεση, οι κάτοικοι των νησιών κέρδισαν το βραβείο Nobel για την πολύτιμη συνεισφορά τους (Avaaz.com). Η δυσαρέσκεια των τουριστών κατεγράφη σε έρευνες με ανησυχητικά ποσοστά να καταδεικνύουν την αλλαγή στην ταξιδιωτική συμπεριφορά[10]. Επιπλέον, το αρνητικό αντίκτυπο είχε και χωρικές διαστάσεις με την τουριστική ζήτηση να διαμορφώνεται δυσανάλογα στα νησιά[11] και στις παράκτιες περιοχές λόγω της δυσκολίας ελέγχου των προσφυγικών ροών (TourismPress, 2016). Συνοψίζοντας, η προσφυγική κρίση επηρέασε την τουριστική ζήτηση ενώ να σημειωθεί ότι δεν έχει επιλυθεί ακόμα. Εν τέλει, οι εξωτερικές πολιτικές αναταραχές δύναται να ωφελήσουν ή να ζημιώσουν προορισμούς.


3.2 Τουριστική προσφορά


Νομοθεσία για τον τουρισμό
Η κυβέρνηση και η νομοθεσία παίζουν καθοριστικό ρόλο στον τουρισμό θεμελιώνοντας μία επιτυχημένη τουριστική ανάπτυξη. Η επιρροή τους είναι άμεση στον τουριστικό τομέα διότι ενισχύουν τα ευνοϊκά στοιχεία της ανάπτυξης και αποσύρουν τα επιβαρυντικά (Assaf και Josiassen, 2012:394).


Τα τελευταία χρόνια, η πολιτική αστάθεια στο εσωτερικό της χώρας έχει επιδράσει στην τουριστική προσφορά. Συγκεκριμένα, οι διαδοχικές εκλογές και οι επακόλουθες αλλαγές στη σύσταση της κυβέρνησης αλλοίωσαν τον τουριστικό τομέα λόγω των αναδιαρθρώσεων στο αντίστοιχο υπουργείο και την εισαγωγή νέων νόμων[12]. Όμως το Υπουργείο δεν είναι το μόνο υπεύθυνο όργανο για την εποπτεία του τουρισμού. Πέραν αυτού, ο Ελληνικός Οργανισμός Τουρισμού[13] φέρει ευθύνες για την διαχείριση και προώθηση του τουρισμού με αναπτυξιακό, συντονιστικό και μεσολαβητικό ρόλο. Σε κατώτερο επίπεδο, οι τοπικές αρχές και οι δήμοι οφείλουν να συγκροτούν (ανάλογα με τα χαρακτηριστικά της περιοχής) και εφαρμόζουν τις τουριστικές πολιτικές με γνώμονα το εθνικό πλαίσιο τουρισμού. Να σημειωθεί ότι η δραστηριοποίηση των τοπικών αρχών κρίνεται ανεπαρκής σε γενικές γραμμές.


Στη συνέχεια, η αποτυχία χειρισμού της οικονομικής κρίσης από την εκάστοτε κυβέρνηση απεδείχθη επιζήμια για τον τουρισμό. Αν και η δυνατότητα παρέμβασης της πολιτείας στη δημοσιονομική πολιτική του ΔΝΤ ήταν ελάχιστη (Petrakos, 2014:13), ωστόσο η οριζόντια εφαρμογή των μέτρων λιτότητας απεδείχθη λανθασμένη (Monastiriotis, 2011:323; Psycharis et al, 2014:02). Στο πλαίσιο αυτό συγκαταλέγεται και η αύξηση του ΦΠΑ κατά το διπλάσιο στον τουριστικό τομέα. Συγκεκριμένα, η μειωμένη φορολόγηση που ίσχυε για τα νησιά λόγω της προσβασιμότητας τους αυξήθηκε από 6.5% σε 13% για τη διαμονή και από 13% σε 23% για την εστίαση (Research Institute for Tourism, 2016:41). Επακόλουθα, το μέτρο αυτό έβλαψε περισσότερο τις οικογενειακές επιχειρήσεις και οδήγησε σε πτώση του ΑΕΠ και απώλεια θέσεων εργασίας (Tourism Press, 2015). Όπως γίνεται αντιληπτό, τέτοιου είδους πολιτικές δεν ευνοούν την τουριστική ανάπτυξη.


Το νομοθετικό πλαίσιο που αφορά τον τουρισμό περιλαμβάνει πολιτικές για το περιβάλλον, τον πολιτισμό, τις μεταφορές, την ασφάλεια και τη φορολογία. Τη μεγαλύτερη επιρροή ασκούν οι πολιτικές οικονομικών κινήτρων, προστασίας και διατήρησης πόρων και χρήσεων γης. Αναφορικά με τις τελευταίες, επηρεάζουν άμεσα ή έμμεσα την τουριστική ανάπτυξη μέσω των διατάξεων για την οργάνωση των χρήσεων γης και την προστασία των κύριων τουριστικών πόρων, τη φυσική και πολιτισμική κληρονομιά (Σαραντάκου, 2010:43).


Σε εθνικό επίπεδο, η τουριστική ανάπτυξη καθορίζεται από το Εθνικό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης[14] για τον τουρισμό. Το πλαίσιο παρέχει στρατηγικές κατευθύνσεις για το χωρικό σχεδιασμό των τουριστικών δραστηριοτήτων ανάλογα με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά κάθε περιοχής. Ωστόσο, η επίλυση κάποιων χρόνιων παθογενειών του ελληνικού τουρισμού, μεταξύ αυτών η εποχικότητα, δεν επετεύχθη ούτε με το αρχικό πλαίσιο του 2009 αλλά ούτε και με την αναθεώρηση του το 2013[15]. Συνοπτικά, οι εν λόγω νομοθετικές διατάξεις δεν συνιστούν μία ολοκληρωμένη και συνεπή τουριστική πολιτική.


Χωρικός σχεδιασμός
Η τουριστική προσφορά κρίνεται από τον ολοκληρωμένο χωροταξικό σχεδιασμό. Στην περίπτωση της Ελλάδας, η ανάπτυξη των τουριστικών δραστηριοτήτων έχει ακολουθήσει τους νόμους της αγοράς, δηλαδή συγκεντρώνονται με ευνοϊκούς όρους εκτός σχεδίου πόλεων, στις παράκτιες περιοχές και στα νησιά πλησίον φυσικών και πολιτιστικών πόρων, αστικών κέντρων και μεταφορικών κόμβων (Καλόκαρδου και Κραντονέλλης, 2013). Συνέπεια αυτού είναι η άνιση χωροθέτηση τους στο ελληνικό τοπίο.


Αναλυτικότερα, η διασπορά της τουριστικής ανάπτυξης διαμορφώνεται ως εξής. Τα νησιά και οι παράκτιες περιοχές είναι περισσότερο ανεπτυγμένες τουριστικά σε σύγκριση με την ενδοχώρα συγκεντρώνοντας το σύνολο των τουριστικών δραστηριοτήτων. Στην περιφέρεια εντοπίζεται επίσης η πλειονότητα των μεγάλων ξενοδοχειακών εγκαταστάσεων (Buhalis, 2001:453). Δημιουργούνται λοιπόν πόλοι τουριστικών δραστηριοτήτων. Ως συνέπεια, φαινόμενα κορεσμού και υποβάθμισης παρατηρούνται σε αυτές τις περιοχές (Πολύζος και Σαράτσης, 2013:15). Συμπερασματικά, η χωρική ανισότητα των τουριστικών δραστηριοτήτων χαρακτηρίζεται ως απειλή για τον τουρισμό και επιδρά στην τουριστική προσφορά και ζήτηση (Μελισσουργός, 2008:213-214; Buhalis, 2001:452).


Επιπροσθέτως, το ιδιοκτησιακό και νομοθετικό καθεστώς είναι αιτίες της ανοργάνωτης και άναρχης τουριστικής ανάπτυξης. Ο κατακερματισμός του τοπίου από τις τουριστικές δραστηριότητες οφείλεται στο μεγάλο αριθμό ιδιοκτητών μικρών τεμαχίων γης. Συγκεκριμένα, ποσοστό άνω του 80% των ξενοδοχειακών επιχειρήσεων ανήκει σε οικογένειες ή αριθμεί λιγότερες από 50 κλίνες (Research Institute for Tourism, 2016:56). Σύμφωνα με τη Σαραντάκου (2010:113), αυτό το φαινόμενο έχει πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα: την εξομάλυνση των χωρικών συγκεντρώσεων και τις συγκρούσεις χρήσεων γης αντίστοιχα. Αναφορικά με την τουριστική πολιτική, η σχετική αργοπορία στην υιοθέτηση ενός εθνικού πλαισίου για τον τουρισμό και η διαχείριση του μέχρι τότε μέσω του πολεοδομικού σχεδιασμού συνετέλεσαν στην απότομη και ανοργάνωτη τουριστική ανάπτυξη. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η Ρόδος, όπου δεν υπήρχε κανένα σχέδιο χωροθέτησης των τουριστικών δραστηριοτήτων (masterplan) (Buhalis, 2001:456). Γενικότερα, η έλλειψη ενός ολοκληρωμένου πλαισίου σχεδιασμού των τουριστικών δραστηριοτήτων με αναπτυξιακές, χωρικές και ρυθμιστικές διατάξεις είχε τα προαναφερθέντα αποτελέσματα.


Οικονομικές συνθήκες
Οι οικονομικές συνθήκες στη χώρα προορισμό επηρεάζουν την τουριστική προσφορά. Η Kapiki (2012:20) ονοματίζει τα αυξημένα κόστη, τα μειωμένα έσοδα και την έλλειψη κερδοφορίας ως βασικούς ενδογενείς παράγοντες, που προήλθαν από την οικονομική κρίση και έβλαψαν την τουριστική βιομηχανία. Επιπλέον, η επιβολή των capital controls και η υπερφορολόγηση στο πλαίσιο της δημοσιονομικής πολιτικής συνετέλεσαν στην πτώση της ανταγωνιστικότητας της Ελλάδας ως τουριστικού προορισμού[16] (Μαρούλης και Ίκκος, 2016:06). Περαιτέρω, το αντίκτυπο της οικονομικής κρίσης διέφερε ανά περιοχή: οι τουριστικά αναπτυγμένες κοινωνίες απεδείχθησαν πιο ανθεκτικές στην οικονομική ύφεση καθώς ο τουρισμός ταλαντεύτηκε λιγότερο σε σύγκριση με άλλους κλάδους (Psycharis et al, 2014:11). Επομένως, το δυσμενές οικονομικό περιβάλλον αποτέλεσε και αποτελεί εμπόδιο της τουριστικής ανάπτυξης παρά την αντοχή του τουριστικού κλάδου.


Κοινωνικό περιβάλλον
Η κοινωνική πλευρά συμπεριλαμβάνει την διαχείριση του τουρισμού από τις τοπικές κοινωνίες και τους ενδιαφερόμενους και το ανθρώπινο δυναμικό που απασχολείται στον κλάδο. Αρχικά, η τοπική συμμετοχή είναι υψίστης σημασίας για την τουριστική ανάπτυξη και τη διαδικασία σχηματισμού πολιτικών προσαρμοσμένων στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά κάθε περιοχής αντανακλώντας τις ανάγκες της (Stylidis, Biran, Sit και Szivas, 2014:260). Η κυρίαρχη αντίληψη για πολλά χρόνια στην Ελλάδα περικλειόταν στη θεώρηση του τουρισμού ως μέσου εύκολης και γρήγορης κερδοφορίας. Το γεγονός αυτό παράλληλα με την έλλειψη κινητοποίησης στον τομέα του μάρκετινγκ για διαφοροποίηση του 4S[17] τουριστικού προϊόντος και την επικοινωνιακή πολιτική δεν συμβάλλουν στη βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη.


Η εντάσεως εργασίας φύση του τουρισμού συμβάλλει στην προσωπική ανέλιξη και την κοινωνική ενσωμάτωση μέσω της ευρέσεως εργασίας και της απόκτησης εισοδήματος. Η άμεση επίδραση της οικονομικής κρίσης στον τουριστικό τομέα μεταφράστηκε σε μεγάλη μείωση του αριθμού απασχολούμενων και του μισθού τους. Συγκεκριμένα, 24600 θέσεις εργασίας χάθηκαν το χρονικό διάστημα 2008-2014 που ισοδυναμούν με ποσοστό μείωσης της απασχόλησης στον τουριστικό τομέα της τάξεως του 7,6% (Eurostat, 2015). Τα στοιχεία αυτά σε συνδυασμό με την εποχικότητα του τουριστικού επαγγέλματος μαρτυρούν την τρωτότητα του τουρισμού σε οποιεσδήποτε μεταβολές και την εξάρτηση του από το ανθρώπινο δυναμικό.


4. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ


Η ολοκληρωμένη προσέγγιση του θέματος απαιτούσε την εξέταση των συνθηκών που επικρατούν στις χώρες προέλευσης τουριστών και στη χώρα υποδοχής, την Ελλάδα. Όπως προκύπτει, οι οικονομικοί παράγοντες, εξωγενείς και ενδογενείς, ασκούν τη μεγαλύτερη επιρροή στον τουρισμό. Στη συνέχεια αποδείχθηκε ότι το κοινωνικό και πολιτισμικό περιβάλλον επηρεάζουν την τουριστική συμπεριφορά και ταυτόχρονα επηρεάζονται εφήμερα από τα εκάστοτε πρότυπα κατανάλωσης. Όσον αφορά, τη γεωπολιτική συγκυρία, οι επιπτώσεις πολιτικών αναταραχών και εντάσεων μεταξύ χωρών είναι προσωρινές και ενδέχεται να ωφελήσουν ή να βλάψουν τον τουρισμό ανάλογα με τη διαχείριση τους. Οι ευρωπαϊκές και εθνικές τουριστικές πολιτικές και ο χωρικός σχεδιασμός παίζουν καθοριστικό ρόλο στον τουρισμό. Οι πρώτες είτε προωθούν την τουριστική ανάπτυξη είτε την εμποδίζουν ενώ η ύπαρξη ενός ολοκληρωμένου πλαισίου χωρικού σχεδιασμού και η εφαρμογή του αποτελούν προϋπόθεση μιας βιώσιμης τουριστικής ανάπτυξης καθώς η απουσία τους είχε αρνητικό αποτέλεσμα στο ελληνικό τοπίο.


Συμπερασματικά, τα αποτέλεσμα συνέβαλαν στην κατανόηση της πολυδιάστατης φύσης του τουριστικού φαινομένου. Οι τουριστικοί προορισμοί αναπτύσσονται υπό την επίδραση των προαναφερθέντων παραγόντων αν και η ένταση και ο τύπος επιρροής τους διαφέρουν στο χωροχρόνο. Ο λόγος αυτής της μελέτης, παρά τους περιορισμούς της απουσίας πρωτογενών δεδομένων και του χρόνου εκπόνησης, είναι να λειτουργήσει ο τουρισμός ως τονωτικό της ανάκαμψης της ελληνικής οικονομίας και κοινωνίας.

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

[1] Εφεξής θα αναφέρεται ως ΑΕΠ.


[2] Διεθνές Νομισματικό Ταμείο


[3] Το 2011 η Ελλάδα κατατάχθηκε 21η και 29η σε ευρωπαϊκό και παγκόσμιο επίπεδο αντίστοιχα σε σύγκριση με το 2009 και τις αντίστοιχες 16η και 23η θέσεις.


[4] British Exit from the European Union.


[5] Εφεξής θα αναγράφεται ως ΗΒ.


[6] Αύξηση κατά 40,3% το 2016 σε σχέση με το ποσοστό του 2015 (Μαρούλης και Ίκκος, 2016:25)


[7] Το 2015 οι Βρετανοί τουρίστες κατείχαν ποσοστό10,2% επί του συνολικού εισερχόμενου τουρισμού.


[8] Ευρωπαϊκή Ένωση.


[9] Οι τουρίστες προερχόμενοι από το Δυτικό πολιτισμό επέλεγαν προορισμούς με συνδυασμό ενδιαφερόντων σε αντίθεση με αυτούς από την Ανατολή, οι οποίοι επικεντρώνονταν στο πολιτισμικό κομμάτι (Dede, 2013:01-03).


[10] Με βάση μία έρευνα το 55% των Βρετανών τουριστών παρουσίασε αλλαγή στην επιλογή προορισμού ενώ σύμφωνα με μία άλλη έρευνα το 40% από τους 3046 ερωτηθέντες από τις ΗΠΑ, το Η.Β. και τη Γερμανία δήλωσε αρνητικά επηρεασμένο από την προσφυγική κρίση (Greek Tourism Confederation, 2016a).


[11] Τα νησιά του βορείου Αιγαίου σημείωσαν μειωμένη τουριστική ζήτηση σε σύγκριση με τα προηγούμενα έτη λόγω της συγκέντρωσης προσφύγων.


[12] Το Υπουργείο Οικονομίας, Υποδομών ,Ναυτιλίας και Τουρισμού (που είχε συσταθεί στις 26 Ιανουαρίου 2015 από την Κυβέρνηση Αλέξη Τσίπρα) μετονομάστηκε σε Υπουργείο Οικονομίας, Ανάπτυξης και Τουρισμού το οποίο καταργήθηκε το Νοέμβριο του 2016 από την ίδια κυβέρνηση. Η σημερινή ονομασία είναι Υπουργείο Τουρισμού.


[13] Εφεξής θα αναφέρεται ως ΕΟΤ.


[14] Εφεξής θα αναφέρεται ως ΕΠΧΣΑΑ.


[15] Τελικά το αναθεωρημένο ΕΠΧΣΑΑ του 2013 αποσύρθηκε λόγω των αντιδράσεων.


[16] Μείωση της ανταγωνιστικότητας της τάξης του 10% το 2015.


[17] 4S: Sand, Sea, Sun and Sex

Βιβλιογραφικές αναφορές

1. Algieri, B. & Kanellopoulou, S. (2009). Determinants of demand for exports of tourism: An unobserved component model. Journal of Tourism and Hospitality Research, 9(1), 9-19. Ανακτήθηκε από http://journals.sagepub.com.
2. Andriotis, K. (2004). Problems of Island Tourism Development: The Greek Insular Regions. In B. Bramwell (Eds) Coastal Mass Tourism Diversification and Sustainable Development in Southern Europe. (114-132). Clevedon - Buffalo - Toronto – Sydney: Channel View Publications
3. Assaf, A. & Josiassen, A. (2012). Identifying and Ranking the Determinants of Tourism Performance: A Global Investigation. Journal of Travel Research, 51(4), 388-399. doi: 10.1177/0047287511426337
4. Avaaz.com (undated). Nobel Peace Prize for Greek Islanders. Ανακτήθηκε 23 Ιουνίου 2017 από https://secure.avaaz.org/en/nobel_prize_greek_islander1/?fXsrPab&pv=78
5. Bramwell, B. (2004a). Mass Tourism, Diversification and Sustainability in Southern Europe’s Coastal Regions. In B. Bramwell (Eds) Coastal Mass Tourism Diversification and Sustainable Development in Southern Europe. (1-31). Clevedon - Buffalo - Toronto – Sydney: Channel View Publications
6. Briassoulis, H. (2004). Crete: Endowed by Nature, Privileged by Geography, Threatened by Tourism? In B. Bramwell (Eds) Coastal Mass Tourism Diversification and Sustainable Development in Southern Europe. (48-67). Clevedon - Buffalo - Toronto – Sydney: Channel View Publications
7. Buhalis, D. (2001). Tourism in Greece: Strategic Analysis and Challenges. Current Issues in Tourism, 4(5), 440-480. Ανακτήθηκε από https://www.researchgate.net/publication/30930408_Tourism_in_Greece_Strategic_Analysis_and_Challenges
8. Dede, A. (2013). An Exploration of the Motivating Cultural Experience Factors That Determine a Holiday Destinations’ Selection and Respective Competitiveness. SAGE Open, 3(4), 1-7. doi: 10.1177/2158244013511829
9. Eilat, V., & Einav, L., (2004). Determinants of international tourism: a three-dimensional panel data analysis. Journal of Applied Economics, 36, 1315–1327 doi: 10.1080/000368404000180897
10. Eurostat (2015). Online database. Ανακτήθηκε 23 Ιουνίου 2017 από http://ec.europa.eu/eurostat
11. Giannakis, E., & Bruggeman, A. (2015) Economic crisis and regional resilience: Evidence from Greece. Papers in Regional Science, 01-26. doi: 10.1111/pirs.12206
12. Greek Tourism Confederation (2016a). Research about the image of Greece. Ανακτήθηκε 26 Ιουνίου 2017 από http://sete.gr/en/
13. Ikkos, A. (2015). The contribution of tourism to the Greek economy in 2014 -summary presentation of key figures. Αθήνα: SeteIntelligence.
14. Kapiki, S. (2012). “The impact of Economic Crisis on Tourism and Hospitality: Results from a Study in Greece”, Central European Review of Economics and Finance, 2 (1), 19-30. Ανακτήθηκε από https://www.researchgate.net/
15. Karoulia, S., Gaki, E. & Kostopoulou, S. (2015) “Assessing resilience in tourism: the case of Greece”. Paper of the 55th ERSA 2015 Congress: World Renaissance: Changing roles for people and places. European Regional Science Association Congress 2015, Lisbon, Portugal.
16. Karoulia, S., Gaki, E., Kostopoulou, S. & Lagos, D. (2016). “Greek tourism sector and signs of resilience”. Paper of the 56th ERSA 2016 Congress: Cities & Regions: Smart, Sustainable, Inclusive. European Regional Science Association Congress 2016 Vienna, Austria.
17. Lardopoulos, A. & Lardopoulos, S. (2013) Τουρισμός και Οικονομική Κρίση (Πτυχιακή εργασία, ΑΤΕΙ Κρήτης, Κρήτη, Ελλάδα)
18. Marinakos, K. & Papatheodorou, A. (2008). Tourism Development and Spatial Considerations of Stakeholders: The Prefecture of Arcadia, Greece as a Case Study. Paper of the European Economics and Finance Society 2008 Conference, Prague, Czech Republic
19. Monastiriotis, V. (2011). Making geographical sense of the Greek austerity measures: compositional effects and long-run implications. Cambridge Journal of Regions, Economy and Society, 4, 323–337. doi: 10.1093/cjres/rsr026
20. Papatheodorou, A., & Arvanitis, P. (2014) Tourism and the economic crisis in Greece - regional perspectives. Journal of Région et Développement, 39, 183-203. Ανακτήθηκε από https://www.researchgate.net/
21. Papatheodorou, A., Rosselló, J. & Xiao, H. (2010). Global Economic Crisis and Tourism: Consequences and Perspectives. Journal of Travel Research, 49(1), 39-45. doi: 10.1177/0047287509355327
22. Pérez, L. (2009). The impact of the global financial and economic crisis on Cuba. Proceedings of the 19th Annual Conference of the Association for the Study of the Cuban Economy Miami Florida. 116-123
23. Petrakos, G. (2014). Economic crisis in Greece. European and domestic market and policy failures. Journal of Région et Développement, 39, 09-33. Ανακτήθηκε από http://region-developpement.univ-tln.fr/en/pdf/R39/1-Petrakos.pdf
24. Petrevska, B. (2012). Tourism and Crisis - Past Patterns and Future Challenges, Conference Proceedings Vol. 2, International Conference “Trends and Challenges in the Economic Development”, Varna, Bulgaria, pp. 112-121.
25. Psycharis, Y., Kallioras, D. & Pantazis, P. (2014). Economic crisis and regional resilience: detecting the ‘geographical footprint’ of economic crisis in Greece. Journal of Regional Science Policy & Practice, 6(2), 121-141. doi: 10.1111/rsp3.12032
26. Sönmez, S., Apostolopoulos, Y. & Tarlow, P. (1999). Tourism in Crisis: Managing the Effects of Terrorism. Journal of Travel Research, 38(1), 13-18.
27. Stylidis, D., Biran, A., Sit, J., & Szivas, E. M. (2014). Residents' support for tourism development: The role of residents' place image and perceived tourism impacts. Tourism Management, 45(0), 260-274. doi: http://dx.doi.org/10.1016/j.tourman.2014.05.006
28. Tourism Press (2015). ΣΕΤΕ: Απώλειες στη εθνική οικονομία & την απασχόληση η αύξηση του ΦΠΑ. Ανακτήθηκε 18 Ιουνίου 2017 από https://tourismpress.gr/%CF%83%CE%B5%CF%84%CE%B5-%CE%BC%CE%B5%CE%BB%CE%B5%CF%84%CE%B7-ernst-young%CF%86%CF%80%CE%B1%CE%B4%CE%B9%CE%B1%CE%BC%CE%BF%CE%BD%CE%AE
29. Tsartas, P. (2004) Tourism Development in Greek Insular and Coastal Areas: Sociocultural Changes and Crucial Policy Issues. In B. Bramwell (Eds) Coastal Mass Tourism Diversification and Sustainable Development in Southern Europe. (68-84). Clevedon - Buffalo - Toronto – Sydney: Channel View Publications
30. Tsiotras, G. D., Tsiotras, P.G., & Fotiadis, T. A., (2016). Enabling Quality in the Tourism Industry: An Evaluation of Business Excellence in Greek Hotels. Journal of Global Business and Organizational Excellence. 35(3). 44–57. doi: 10.1002/joe.21670
31. Wei, S. (2010). The Influence of the Financial Crisis on European City Tourism As Predicted by Tourism Experts. (Πτυχιακή Master, Modul Vienna University, Βιέννη, Αυστρία).
32. World Tourism Organization (UNWTO) (2014). Glossary of Terms, Μαδρίτη, Ισπανία
33. Ινστιτούτο Τουριστικών Ερευνών και Προβλέψεων (2016). Εξελίξεις στον Τουρισμό και την Ελληνική Ξενοδοχεία 2015. Αθήνα: ΙΤΕΠ.
34. Καλόκαρδου, Ρ. & Κραντονέλλης, Κ. (2013, May 23). Η προοπτική της Τουριστικής ανάπτυξης των περιφερειών της χώρας στο πλαίσιο των πρόσφατων θεσμικών ρυθμίσεων [Web log post]. Ανακτήθηκε από http://www.citybranding.gr/2013/05/blog-post_23.html
35. Κοκκώσης, Χ., Τσάρτας, Π. & Γκρίμπα, Ε. (2011). Ειδικές και εναλλακτικές μορφές τουρισμού. Ζήτηση και προσφορά νέων προϊόντων τουρισμού. Αθήνα, Ελλάδα: Κριτική Α.Ε.
36. Μαρούλης, Δ. & Ίκκος, Ά. (2016). Ελληνικός Τουρισμός Εξελίξεις - Προοπτικές. Αθήνα: SeteIntelligence.
37. Μελισσουργός, Γ. (2008). Τοπική - Περιφερειακή Ανάπτυξη και η Γεωγραφία των Χωροθετικών Αντιδράσεων. Μελέτη Δύο Περιπτώσεων Τουριστικής Ανάπτυξης σε Ελλάδα και Ισπανία. (Διδακτορική Διατριβή, Τμήμα Γεωγραφίας, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αθήνα, Ελλάδα).
38. Παπουτσή, Κ. (2013). Η τουριστική πολιτική στην Ευρωπαϊκή Ένωση (Διπλωματική Εργασία, Τμήμα Διοίκησης Επιχειρήσεων, Πανεπιστήμιο Πατρών, Πάτρα, Ελλάδα).
39. Παττάς, Σ. (2011). Τουρισμός. Γενικά χαρακτηριστικά και διαστάσεις. (Διπλωματική Εργασία, Πανεπιστήμιο Πειραιά, Ελλάδα).
40. Πολύζος, Σ. & Σαράτσης, Γ. (2013). Η γεωγραφία και τα χαρακτηριστικά του τουρισμού στην Ελλάδα, η θέση και οι προοπτικές της Περιφέρειας Θεσσαλίας. Σε: 7th ESDO National Conference. Λάρισα, Ελλάδα: ESDO, 10-30.
41. Σαραντάκου, Ε. (2010) Ώριμοι τουριστικοί προορισμοί: εξέλιξη και δυνατότητες μετάβασης σε ένα βιώσιμο μοντέλο θερινού - πολιτιστικού τουρισμού: η ελληνική περίπτωση (Διδακτορική Διατριβή, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Αθήνα, Ελλάδα). Ανακτήθηκε από http://dissertation.ekt.gr
42. Υφαντής, Π., Δ. (2015, January 23). Τουρισμός: Τα 13 «μέτωπα» που θα κρίνουν τη φετινή σεζόν. Euro2day. Ανακτήθηκε από http://www.euro2day.gr/news/economy/article/1294648/toyrismos-ta-13-metopa-poy-tha-krinoyn-th-fetinh.html
43. Χατζηδάκης, Α. (2015). Τάσεις της Τουριστικής Κίνησης 2008-2015. Ελλάδα, Αθήνα: ΕΟΤ

---