Οι ψηφιακές τεχνολογίες ως εργαλεία στη διάθεση της τοπικής κοινωνίας

#Αλέξανδρος Γιαννακίδης , Μηχανικός Ηλεκτρονικών Υπολογιστών με ειδίκευση στην παραγωγή Ψηφιακών Πολιτισμικών Προϊόντων - Εταιρεία CulturPlay


Τα τελευταία είκοσι χρόνια, με την αλματώδη ανάπτυξη των υπολογιστικών πόρων καθώς και του Διαδικτύου, οι ψηφιακές τεχνολογίες έχουν βιώσει έναν σημαντικό εκδημοκρατισμό περνώντας από τα επιστημονικά εργαστήρια προς την αγορά -δημιουργώντας νέες βιομηχανίες-, αλλά και προς την κοινωνία -διευκολύνοντας και επιταχύνοντας τον σύγχρονο τρόπο ζωής. Ως εργαλεία στη διάθεση των τοπικών κοινωνιών και των πολιτιστικών Οργανισμών θα πρέπει να διαχωριστούν σε ψηφιακά εργαλεία τεκμηρίωσης (ΨΕΤ) και σε ψηφιακά εργαλεία επικοινωνίας (ΨΕΕ). Τα ΨΕΤ αφορούν περισσότερο στο επιστημονικό έργο της ερμηνείας, συντήρησης, ψηφιοποίησης και γενικότερα της διαχείρισης των πολιτισμικών αγαθών (για παράδειγμα μια Βάση Δεδομένων ή ένα Γεωγραφικό Σύστημα Πληροφοριών -ΓΣΠ), ενώ τα ΨΕΕ αφορούν στο έργο της διασποράς των πολιτισμικών αγαθών και μαζικοποιούν την πρόσβαση του κοινού σε αυτά.
Το παρόν κεφάλαιο επικεντρώνεται στα ΨΕΕ της πολιτισμικής αξίας ενός τόπου ή μνημείου και προτείνει τρόπους αποτελεσματικής εφαρμογής, εντοπίζοντας ιδιαιτερότητες και δυσκολίες στην παραγωγή και στη βιωσιμότητά τους. Το κεφάλαιο συγχρόνως αναδεικνύει την ευκαιρία επανάχρησης των αποτελεσμάτων των ΨΕΤ σε παράγωγα έργα ΨΕΕ. Στη συνέχεια, εξετάζεται μια συγκεκριμένη κατηγορία ψηφιακών πολιτισμικών προϊόντων, οι Εικονικοί Ξεναγοί σε φυσικά και πολιτισμικά μνημεία. Τέλος, γίνεται αναφορά στον προτεινόμενο «Εικονικό Ξεναγό της Ακρόπολης των Αθηνών», καθώς και στις δυσκολίες υλοποίησής του με έμφαση στην απουσία νομικού πλαισίου.


1. Εισαγωγή


Θα πρέπει να γίνει απολύτως σαφές πως τα ΨΕΕ δεν είναι πανάκεια ούτε αποτελούν εγγύηση επιτυχίας των επικοινωνιακών στόχων ενός Οργανισμού. Τα τελευταία χρόνια, έπειτα από οδηγία της Ευρωπαϊκής Ένωσης (European Union & Comite des Sages, 2011), χρηματοδοτήθηκαν, κυρίως μέσω του Εθνικού Στρατηγικού Πλαισίου Αναφοράς (ΕΣΠΑ), πολλά έργα τα οποία μπορούν να θεωρηθούν ΨΕΕ. Φορείς Αυτοδιοίκησης και πολιτιστικοί Οργανισμοί απέκτησαν μια πρώτη δική τους διαδικτυακή παρουσία και πολλαπλασίασαν τη δυνατότητα πρόσβασης από απόσταση του κοινού στα πολιτισμικά αγαθά τους. Σε ορισμένες περιπτώσεις, η πρόσβαση αυτή ήταν ήδη δυνατή, μέσω άλλων διαδικτυακών πυλών, κυρίως σε λήμματα εγκυκλοπαίδειας (π.χ. Wikipedia), όμως τώρα δόθηκε η ευκαιρία να ενταχθούν τα νέα ψηφιακά εργαλεία στην επικοινωνιακή στρατηγική του ίδιου του Οργανισμού, προσαρμοσμένη στις ιδιαιτερότητες του κάθε τόπου ή μνημείου.

Συνέβη, όμως, το εξής: Οι ραγδαίες τεχνολογικές εξελίξεις βρήκαν ανέτοιμη την υπάρχουσα δομή να ανταποκριθεί αποτελεσματικά στις ευκαιρίες που παρουσιάζονταν. Τα ΨΕΕ περιορίστηκαν σε διαδικτυακούς καταλόγους (portals) που ενσωματώνουν πληροφορίες, συνήθως σε χαοτική μορφή, ενώ χωρίς ιδιαίτερη επιμέλεια αναμειγνύονται με τουριστικές υπηρεσίες σχετικές με το πολιτιστικό απόθεμα μιας περιοχής. Σκοπός είναι η πλήρωση των προδιαγραφών τις οποίες απαιτεί ένα συγκεκριμένο χρηματοδοτούμενο έργο και οι οποίες, στις περισσότερες περιπτώσεις, δεν περιλαμβάνουν στοιχεία για την αισθητική ποιότητα και τη βιωσιμότητα των ΨΕΕ σε ένα ανταγωνιστικό και ταχύτατα εξελισσόμενο ψηφιακό περιβάλλον. Ένα πρόσθετο ενδιαφέρον στοιχείο είναι η επιφυλακτική και συντηρητική αντιμετώπιση των νέων τεχνολογιών από διάφορες ομάδες ενδιαφέροντος (stakeholders), που έχει ως συνέπεια την αποτυχία αποτελεσματικής αξιοποίησής τους. Η μετατροπή των ΨΕΕ σε Ψηφιακά Πολιτισμικά Προϊόντα (ΨΠΠ) και η προώθησή τους στην αγορά μέσω ψηφιακής διανομής (digital distribution) στα διάφορα AppStores (Appleappstore, Googleplay) δημιουργούν νέες συνθήκες για τον πολιτισμικό τουρισμό της χώρας. Μέσω μιας βιώσιμης στρατηγικής τα ΨΠΠ μπορούν να αυξήσουν σημαντικά τον αριθμό των επισκεπτών στα μνημεία, να τους προσφέρουν νέες υπηρεσίες υπό τη μορφή πρόσθετων εκπαιδευτικών εμπειριών και να επιφέρουν άμεσα κέρδη στο Δημόσιο. Παράλληλα, με αυτόν τον τρόπο θα αναπτυχθεί και μια ψηφιακή αγορά γύρω από τους αρχαιολογικούς χώρους, που θα είναι καταλύτης για τη νεοφυή και μικρομεσαία επιχειρηματικότητα, θα δημιουργηθούν θέσεις εργασίας, ενώ θα δοθεί ώθηση στην τεχνολογική καινοτομία και στην εφαρμογή σύγχρονων μεθόδων διαχείρισης των πολιτισμικών πόρων.

Στο άρθρο A Digital Future of Cultural Heritage οι συγγραφείς, υποστηρίζοντας τη σημασία της ψηφιακής τεκμηρίωσης, επισημαίνουν πως «τα εργαλεία και οι καλές πρακτικές, που θα υιοθετηθούν από τους ειδικούς της πολιτισμικής κληρονομιάς, θα καθορίσουν το ψηφιακό της μέλλον» (Mudge, Ashley & Schroer, 2007). Παρακάτω θα παραθέσουμε ορισμένες ιδέες, οι οποίες θα διευκολύνουν την υιοθέτηση βιώσιμων λύσεων που ανταποκρίνονται στις παρούσες ανάγκες και μπορούν να δημιουργήσουν χρήσιμες πρακτικές για την αποτελεσματική αξιοποίηση της πολιτισμικής κληρονομιάς στην ψηφιακή εποχή.


2 Ψηφιακά Πολιτισμικά Προϊόντα


Ως Ψηφιακά Πολιτισμικά Προϊόντα (ΨΠΠ) περιγράφονται αυτόνομα λογισμικά τα οποία μπορούν να ενταχθούν στην αγορά μέσω ψηφιακής διανομής (digital distribution) και να προσφέρουν μια διαδραστική εμπειρία μέσω των διαφόρων ψηφιακών συσκευών, τις οποίες έχει στη διάθεσή του το κοινό. Πρόκειται για δημιουργικά προϊόντα που σκοπό έχουν να αναδείξουν μια συγκεκριμένη θεματική της πολιτισμικής κληρονομιάς αξιοποιώντας τις σύγχρονες ψηφιακές τεχνολογίες παιχνιδιών και απεικόνισης, με στόχο την αύξηση του ενδιαφέροντος του κοινού.

Τα ΨΠΠ είναι δυνατόν να ενισχύσουν την ενασχόληση-διάδραση του κοινού με τους εξής τρόπους: Πρώτον, καλλιεργώντας νέου τύπου δεξιότητες, όπως την αναζήτηση και αξιολόγηση μιας πληροφορίας, την επίλυση προβλημάτων ή τη μοντελοποίηση λύσεων σε υπολογιστή, και καθιστώντας τη μελέτη του πολιτισμού και της ιστορίας θέμα ενεργού συμμετοχής και επίλυσης προβλημάτων, σε αντίθεση με την απλή κατανάλωση πληροφοριών. Δεύτερον, ενσωματώνοντας το στοιχείο της αφήγησης και δημιουργώντας ψηφιακούς χώρους που δύνανται να προσδώσουν μια παιγνιώδη μορφή στη μάθηση.
Είναι σημαντικό να τονιστεί ότι τα ΨΠΠ δεν αντικαθιστούν τη φυσική παρουσία του κοινού / χρηστών τους στα πολιτισμικά αγαθά, αλλά, αντιθέτως, την προκαλούν και την επαυξάνουν. Λειτουργούν, επομένως, ως κίνητρα για τη φυσική επίσκεψη σε έναν τόπο ή ένα μνημείο.


3 Βιώσιμες Επενδύσεις σε Ψηφιακά Πολιτισμικά Προϊόντα


Τα ΨΠΠ αποτελούν ψηφιακές εκδόσεις με μεγάλο κύκλο ζωής και όχι προσωρινές, ευκαιριακές λύσεις. Πιο συγκεκριμένα, η δημιουργία τους απαιτεί συνεργασία πολλών επιστημονικών ειδικοτήτων και τεχνογνωσία από διάφορους τομείς της δημιουργικής βιομηχανίας (creative industries). Επίσης, δεδομένου ότι τα ψηφιακά προϊόντα έχουν σύντομο κύκλο ζωής (3-5 χρόνια) μέχρι σταδιακά να αποκλείσουν την πρόσβαση σε χρήστες συσκευών παλαιότερης γενιάς,52 είναι αναγκαία η διαρκής συντήρηση, αναβάθμιση, αλλά και επαύξηση/επέκταση του παραγόμενου λογισμικού, προκειμένου να επεκταθεί ο κύκλος ζωής τους. Επομένως, η βιωσιμότητά τους πρέπει να εξεταστεί στην προοπτική μιας σύγχρονης εφαρμογής (application) σε ψηφιακή εμπορική διανομή, που σημαίνει πως απαιτείται ένα επιχειρηματικό σχέδιο (business plan) και διαρκής καινοτομία.

4. Το ισχύον μοντέλο ανάθεσης Ψηφιακών Πολιτισμικών Προϊόντων στην Ελλάδα


Δυστυχώς, όμως, στην Ελλάδα, η δημιουργία των ΨΠΠ είναι άμεσα εξαρτημένη από το ισχύον μοντέλο των δημόσιων διαγωνισμών, σύμφωνα με το οποίο γίνεται η ανάθεση των έργων βάσει της οικονομικότερης προσφοράς, με αποτέλεσμα τα περισσότερα έργα να καταλήγουν σε υπερεργολάβους. Το ισχύον αυτό μοντέλο των δημόσιων διαγωνισμών έχει σημαντικές αδυναμίες και περιορισμούς που αφορούν την αφοσίωση και την ευελιξία που απαιτείται από μια ομάδα, ώστε να δημιουργηθεί ένα ανταγωνιστικό προϊόν και να συντηρηθεί στο ψηφιακό περιβάλλον. Αυτό που συμβαίνει, συνήθως, μετά την παράδοση ενός δημόσιου έργου πληροφορικής είναι πως η συντήρηση και αναβάθμισή του γίνεται σποραδικά και όπου αυτό απαιτείται, εφόσον πρόκειται συχνά για ένα σημαντικό κόστος. Ως εκ τούτου, το κόστος συντήρησης μιας ψηφιακής εφαρμογής ελαχιστοποιείται στη διασφάλιση της λειτουργικότητάς της, χωρίς να αναβαθμίζεται και να αξιοποιεί νεότερες τεχνολογίες και δεδομένα. Συνήθως, μετά την παρόδο πέντε ετών, αυτή η εφαρμογή αρχίζει, παρ' όλο που συνεχίζει να είναι προσβάσιμη, να μετατρέπεται σε μια αντίκα του Διαδικτύου που θυμίζει (και αισθητικά) μια προηγούμενη δεκαετία. Αν δεν γίνει καλή σχεδίαση του λογισμικού εξαρχής και δεν υπάρχουν πόροι ώστε να αναβαθμιστεί και να προσαρμοστεί η εφαρμογή στις νέες τεχνολογικές πλατφόρμες, τότε σταδιακά αρχίζουν να αποκλείονται χρήστες των οποίων οι συσκευές δεν είναι πλέον συμβατές. Τα ΨΠΠ αντιμετωπίζουν αυτό το πρόβλημα, αφού από την επιτυχία και τη διασφάλιση της μέγιστης δυνατής προσβασιμότητας κρίνεται και η επιτυχία της εταιρείας που τα αναπτύσσει και τα προωθεί.


5. Προς ένα καινοτόμο μοντέλο ανάθεσης και συνεκμετάλλευσης Ψηφιακών Πολιτισμικών Προϊόντων μεταξύ Δημοσίου και ιδιωτικών επιχειρήσεων


Με βάση τις επισημάνσεις της προηγούμενης ενότητας για το ισχύον μοντέλο ανάθεσης ΨΠΠ, προτείνεται η εισαγωγή δεικτών αξιολόγησης της ποιότητας της ομάδας παραγωγής που πρόκειται να διεκδικήσει την υλοποίηση ενός ΨΠΠ, ιδίως όταν πρόκειται για σχετικά μικρές δημιουργικές παραγωγές με καλλιτεχνική αξία, οι οποίες καλούνται να ανταγωνιστούν στη χαοτική αγορά των desktop/mobile apps. Συγκεκριμένα, όταν ένας φορέας αποφασίσει πως χρειάζεται ενά ΨΠΠ στη στρατηγική του μπορεί να επιλέξει την εταιρεία που θα το υλοποιήσει, μέσω ενός hackathon.


Ενδεικτικά κριτήρια επιλογής:
• Δημιουργία από κάθε εταιρεία ενός πρωτοτύπου της ψηφιακής εφαρμογής που προτάσσεται (proof of concept prototype) σε συγκεκριμένο χρονικό διάστημα και με συγκεκριμένες προδιαγραφές, οι οποίες καθορίζονται από την αρμόδια Υπηρεσία (Εφορεία ή άλλον φορέα), το οποίο και θα αξιολογηθεί.
• Εντοπιότητα - τοπικές εταιρείες (με έδρα κοντά στο μνημείο) προτιμώνται/ενισχύονται κατά την αξιολόγηση.
• Νέες εταιρείες (startups), οι οποίες αποδεδειγμένα βασίζουν το επιχειρηματικό τους μοντέλο γύρω από το ΨΠΠ του μνημείου, ενισχύονται κατά την αξιολόγηση.
• Προηγούμενη συναφής εμπειρία των μελών της ομάδας που απασχολούνται στο έργο. Ως απαραίτητες κρίνονται οι διάφορες ειδικότητες των μελών.
• Time to market -χρόνος που απαιτείται μέχρι την ψηφιακή διανομή (πότε θα ολοκληρωθεί και θα διατεθεί, δηλαδή, στην αγορά το ΨΠΠ).


Κόστος παραγωγής και δικαιώματα χρήσης:


• Απόδοση δικαιωμάτων χρήσης των υπαρχόντων ψηφιοποιημένων αρχείων της εκάστοτε Υπηρεσίας (Εφορείας), τα οποία αφορούν τον χώρο-μνημείο που διαχειρίζεται το Υπουργείο Πολιτισμού (3d scans, gis, σχέδια, εικόνες, video, κείμενα), προς την εταιρεία για δέκα χρόνια
(αποκλειστικής χρήσης μόνο τα πρώτα τρία χρόνια), ώστε να δοθεί στην εταιρεία η ευκαιρία να αναπτύξει και να προωθήσει κατάλληλα το προϊόν, δεδομένου ότι το έχει αναπτύξει με δικά της έξοδα.
• Δικαίωμα ανάπτυξης ασύρματου δικτύου στον χώρο-μνημείο.
• Ψηφιοποίηση νέου περιεχομένου, το οποίο πιθανόν να κριθεί απαραίτητο για το ΨΠΠ.
• Η εταιρεία αναπτύσσει με δικά της έξοδα το τελικό προϊόν χωρίς να επιβαρύνει το Δημόσιο (ιδία επένδυση, δάνειο, χρηματοδότηση, χορηγία).
• Μετά την πάροδο τριών ετών η Εφορεία έχει τη δυνατότητα να δώσει δικαιώματα χρήσης και σε άλλες ενδιαφερόμενες εταιρείες, οι οποίες, εάν πληρούν τα κριτήρια, μπορούν να αναπτύξουν έναν ανταγωνιστικό Εικονικό Ξεναγό, πάντοτε υπό την επίβλεψη της αρμόδιας Εφορείας.
• Μετά την πάροδο δέκα ετών η εταιρεία που αρχικά πήρε την άδεια μπορεί να κάνει αίτηση για την επέκτασή της.


Όταν μία ομάδα ή εταιρεία αποφασίσει η ίδια πως είναι ικανή να αναπτύξει ένα ΨΠΠ για ένα συγκεκριμένο μνημείο, τότε θα της δίνεται η δυνατότητα της άμεσης παρουσίασης πρωτοτύπου στην αρμόδια Υπηρεσία. Αν η ομάδα κριθεί κατάλληλη και το πρωτότυπο ικανοποιητικό, τότε θα μπορεί η εταιρεία να καταθέσει επιτόπου αίτημα για να λάβει άδεια εκμετάλλευσης.


6. Ένας θησαυρός από ψηφιοποιημένα αρχεία


Τα αποτελέσματα των ΨΕΤ, εκτός από την ερευνητική και επιστημονική τους αξία, αποτελούν και έναν θησαυρό που μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως περιεχόμενο σε ΨΕΕ και κατ' επέκταση στα ΨΠΠ. Με τον τρόπο αυτόν, οι Εφορείες Αρχαιοτήτων, οι φορείς Τοπικής Αυτοδιοίκησης και άλλοι Οργανισμοί, που τα τελευταία χρόνια έχουν προχωρήσει με στοχευμένες χρηματοδοτήσεις σε ψηφιοποίηση σημαντικού αριθμού αρχείων, κινητών και ακίνητων μνημείων, λαογραφικών συλλογών κ.ά., μπορούν να επαναχρησιμοποιήσουν τα δεδομένα αυτά σε διαδραστικές ψηφιακές παραγωγές και σε εκπαιδευτικά παιχνίδια.
Τα αρχεία αυτά, πολλά από τα οποία εξυπηρετούν επιστημονικές /ερευνητικές ανάγκες τεκμηρίωσης εργασιών αναστήλωσης και συντήρησης, έχουν συνήθως και ανοικτή πρόσβαση για το κοινό. Η ανοικτή πρόσβαση των αρχείων αυτών, ωστόσο, δεν είναι αρκετή. Παρά την επιστημονική/ερευνητική τους αξία, το ευρύ κοινό συνήθως χρειάζεται και ιστορίες/αφηγήσεις, οι οποίες να το καθοδηγούν στην εξερεύνηση και κατανόηση των πολιτισμικών αγαθών. Τα ΨΕΕ, ειδικότερα υπό τη μορφή ΨΠΠ, είναι το ιδανικό μέσον για να ειπωθούν αυτές οι ιστορίες. Για να γίνει η σύνδεση αυτή, βέβαια, πρέπει να δημιουργηθεί και το κατάλληλο νομικό πλαίσιο που να επιτρέπει την ευέλικτη διαχείριση της πνευματικής ιδιοκτησίας, προσαρμοσμένη στην τεχνολογική εποχή και στα διάφορα μοντέλα ψηφιακής διανομής, αποτελώντας τον καταλύτη για την ανάπτυξη επιχειρηματικότητας και νέων υπηρεσιών γύρω από το πολιτισμικό απόθεμα.


7 Εικονικές Εφαρμογές Περιήγησης και Ξενάγησης σε Αρχαιολογικό Χώρο ή Εθνικό Δρυμό
Δύο από τις κατηγορίες των ψηφιακών εφαρμογών, οι οποίες μπορούν να θεωρηθούν ικανές ώστε να αποτελέσουν ΨΠΠ, είναι οι Εικονικές Περιηγήσεις (ΕΠ) και οι Εικονικοί Ξεναγοί (ΕΞ). Οι ΕΠ απευθύνονται σε χρήστες του διαδικτύου (απομακρυσμένους επισκέπτες), ενώ οι ΕΞ απευθύνονται στους φυσικούς επισκέπτες ενός μνημείου, για παράδειγμα τους τουρίστες ή τους μαθητές σχολείων. Οι δύο αυτές κατηγορίες, όταν βρίσκονται σε αλληλεπίδραση μπορεί να συστήσουν ένα επιτυχημένο ΨΠΠ.


Εικονικές Περιηγήσεις


Οι ΕΠ έχουν ως αντικείμενο την οπτικά ενισχυμένη και διαδραστική παρουσίαση:
• ενός αρχαιολογικού χώρου
• ενός Εθνικού Δρυμού
• μιας συλλογής έργων τέχνης
• ενός αρχιτεκτονικού έργου
• ή γενικότερα μιας πολιτισμικής θεματικής.


Στην ουσία πρόκειται για διαδικτυακές εφαρμογές, ενισχυμένες με διαδραστικούς χάρτες, με διάφορα πολυμέσα (συμπεριλαμβανομένων των ΨΕΤ) και εμβυθιστικές τεχνολογίες απεικόνισης, όπως είναι τα σφαιρικά πανοράματα, με σκοπό να ενισχύσουν την ενασχόληση των χρηστών τους. Σύμφωνα με τους Kunkel, Averkiou και Chrysanthou (2008), μια εικονική περιήγηση που βασίζεται σε σφαιρικά πανοράματα επιτρέπει στους χρήστες να εξερευνήσουν τόπους πολιτισμικού ενδιαφέροντος. Έτσι ενημερώνεται ένα ευρύτερο κοινό που μπορεί να μην έχει τη δυνατότητα να διανύσει την απόσταση μέχρι τον χώρο ενδιαφέροντος, ενώ οι ΕΠ λειτουργούν ως κίνητρο για να επισκεφτεί κάποιος τον πραγματικό χώρο. Η διαδεδομένη χρήση εμβυθιστικών τεχνολογιών είναι ευκταίος σκοπός για την πολιτισμική κληρονομιά και υπάρχουν ήδη πολλοί ιστότοποι που προσφέρουν διαρκώς εξελισσόμενες οπτικοποιήσεις (Kunkel, Averkiou & Chrysanthou, 2008).

Οι τεχνικές προϋποθέσεις που είναι απαραίτητες για την παραγωγή εικονικών περιηγήσεων δεν είναι ιδιαίτερα απαιτητικές. Είναι γεγονός πως μια μικρή ομάδα των τριών έως πέντε ατόμων, με εμπειρία
• στη σχεδίαση και τον προγραμματισμό διαδραστικών εφαρμογών
• στην τεχνική φωτογράφιση
• στην επεξεργασία εικόνας
• στην επεξεργασία τριδιάστατων μοντέλων


και καθοδηγούμενη από τον υπεύθυνο φορέα που επιμελείται του περιεχομένου, μπορεί να αναπτύξει μια ολοκληρωμένη ΕΠ μέσα σε διάστημα έξι εώς οχτώ μηνών, ανάλογα πάντα και με την έκταση του προς ενσωμάτωση περιεχομένου (κείμενα, ψηφιοποιημένα τεκμήρια, εικόνες υπερυψηλής ανάλυσης, σφαιρικά πανοράματα, τριδιάστατα μοντέλα, αρχιτεκτονικά σχέδια, video, ηχητικά ντοκουμέντα, σημεία ενδιαφέροντος, αναπαραστάσεις κ.ά.). Οι ΕΠ οφείλουν να είναι ελεύθερα προσβάσιμες στο διαδικτυακό κοινό. Με αυτόν τον τρόπο θα επιτύχουν τη μεγαλύτερη διασπορά του πολιτισμικού περιεχομένου που φιλοδοξούν να αναδείξουν. Παράλληλα οι ΕΠ θα προσφέρουν πρόσβαση στην «εκτεταμένη έκδοσή» τους, τους Εικονικούς Ξεναγούς.


Εικονικοί Ξεναγοί


Οι ΕΞ σκοπεύουν να προσφέρουν μια πρόσθετη εμπειρία στους επισκέπτες ενός αρχαιολογικού χώρου. Πρόκειται για τεχνολογικά εξελιγμένα λογισμικά που εκτελούνται στις κινητές συσκευές των επισκεπτών (βλ. Σχήμα 8.1). Οι τελευταίες, με τη χρήση διαφόρων αισθητήρων, εντοπίζουν την τοποθεσία και γωνία θέασης ενός παρατηρητή με αποτέλεσμα τη δυνατότητα προβολής του κατάλληλου περιεχομένου ή της ηχητικής αφήγησης, σε σχέση με το πού βρίσκεται και προς τα πού κοιτάει ο επισκέπτης (γεωεντοπισμός/geolocation). Σε περίπτωση που ο χρήστης της εφαρμογής χρησιμοποιεί την κάμερα της συσκευής του, είναι δυνατή η προβολή του πολυμεσικού περιεχομένου μέσα στη «ζωντανή» εικόνα που προβάλλεται στην οθόνη της συσκευής (επαυξημένη πραγματικότητα/augmented reality).

Οι δύο αυτές τεχνολογίες (γεωεντοπισμός και επαυξημένη πραγματικότητα), εάν εφαρμοστούν σωστά, μπορούν να ενισχύσουν το στοιχείο της προσωποποιημένης εξερεύνησης ενός χώρου, ενώ, ενσωματώνοντας εκπαιδευτικά σενάρια υπό τη μορφή ψηφιακών παιχνιδιών, οι ΕΞ μπορούν να αποτελέσουν και από μόνοι τους κίνητρα ώστε να επισκεφτεί κάποιος έναν αρχαιολογικό χώρο, ο οποίος υπό άλλες συνθήκες δεν θα του κινούσε το ενδιαφέρον, λαμβάνοντας υπόψη την πληθώρα των αρχαιολογικών χώρων ή την ομοιομορφία μεταξύ τους (όπως την αντιλαμβάνεται το ευρύ κοινό).

Ένας αρχαιολογικός χώρος, δηλαδή, μέσω του ΕΞ του, αποκτά μια πρόσθετη αξία, η οποία δυνητικά μπορεί να αποτελέσει έσοδο για το Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού (ΥΠΠΟΑ), εάν γίνει η κατάλληλη εμπορική εκμετάλλευση και σχεδίαση του προϊόντος. Οι ΕΞ είναι πιο πολύπλοκα λογισμικά τα οποία απαιτούν για τη δημιουργία τους μεγαλύτερη ομάδα και διευρυμένες τεχνολογικές δεξιότητες. Ως εκ τούτου, το κόστος παραγωγής τους μπορεί να ανέλθει σε εξαψήφια ποσά.


8 Πρωτοτυπία και Μοναδικότητα των Ψηφιακών Πολιτισμικών Προϊόντων


Τα ΨΠΠ οφείλουν να σέβονται τη μοναδικότητα και την ιδιαιτερότητα του μνημείου, ως εκ τούτου θα πρέπει και τα ίδια να αποτελούν πρωτότυπες ψηφιακές εφαρμογές. Απορρίπτεται, δηλαδή, το μοντέλο μιας γενικής εφαρμογής που υπό τη μορφή Συστήματος Διαχείρισης Περιεχομένου (Content Management System - CMS) θα παράγει αυτοματοποιημένα ΨΠΠ για πλήθος αρχαιολογικών χώρων, ανανεώνοντας μόνο το περιεχόμενό τους.

Ενώ ο τεχνολογικός σχεδιασμός των υφιστάμενων ψηφιακών συστημάτων του Εθνικού Κέντρου Τεκμηρίωσης (ΕΚΤ) και άλλων ψηφιακών αποθετηρίων, τα οποία διαχειρίζονται τεράστιο όγκο πολιτισμικού περιεχομένου, θα ενθάρρυνε (από τεχνολογικής άποψης) αυτό το μοντέλο της αλυσίδας μαζικής παραγωγής ΨΠΠ, εντούτοις αυτό αφαιρεί σημαντικά στοιχεία δημιουργικότητας και αισθητικής ποιότητας, ενώ επιβάλλει περιορισμούς στη σχεδίαση και τον προγραμματισμό των λογισμικών. Αυτοί οι περιορισμοί αποδεδειγμένα μειώνουν την καινοτομία, παράγοντας εφαρμογές κλώνους, που μπορεί μεν να εντάσσονται καλύτερα στη δημιουργία νέων αλυσίδων αξίας (value chains), αλλά αποδυναμώνουν σημαντικά την πρωτοτυπία και τη μοναδικότητα των ΨΠΠ. Κάθε ΨΠΠ πρέπει να έχει τον δικό του χαρακτήρα.

Τα ΨΠΠ θεωρούνται «ψηφιακό εκ γενετής πολιτισμικό περιεχόμενο» (digital born heritage), το οποίο, σύμφωνα με οδηγίες της Unesco, οφείλει να συντηρείται και να προφυλάσσεται για τις επόμενες γενιές (Unesco, 2003), ακριβώς όπως και ένα αρχαιολογικό λεύκωμα ή ένα ντοκυμαντέρ. Ως τέτοια θα πρέπει να αντιμετωπιστούν από τους δημιουργούς τους, αλλά, πιο σημαντικό, και από τους stakeholders που θα διαμορφώσουν τις αντίστοιχες νομικές προσαρμογές στο θέμα της διαχείρισης των πνευματικών δικαιωμάτων, οι οποίες θα διέπουν τις απαραίτητες Συνεργασίες Δημοσίου και Ιδιωτικών Εταιριών (ΣΔΙΕ).





Σχήμα 8.1 Σχηματική Αποτύπωση Ροής για την επανάχρηση ψηφιοποιημένου πολιτισμικού υλικού σε ΨΠΠ.


9 Το παράδειγμα του Εικονικού Ξεναγού της Ακρόπολης των Αθηνών


Μια προσπάθεια για τη δημιουργία ενός ΨΠΠ, του ΕΞ της Ακρόπολης, ενταγμένη σε μια εθνική στρατηγική για την αξιοποίηση του πολιτιστικού αποθέματος, που αφορά μάλιστα και το σημαντικότερο μνημείο της χώρας, βρίσκεται αυτόν τον καιρό σε εξέλιξη από την εταιρεία CulturPlay, που ειδικεύεται στη δημιουργία ΨΠΠ, και το ΥΠΠΟΑ. Ήδη από τον Ιανουάριο του 2014 η εταιρεία έχει καταθέσει επίσημο αίτημα στις Υπηρεσίες του ΥΠΠΟΑ (Κοντράρου-Ρασσιά, 2014CulturPlay, 2014) για την (επανά)χρηση ψηφιοποιημένου περιεχομένου του μνημείου, συμπεριλαμβανομένης και της «Εικονικής Περιήγησης των μνημείων της Ακρόπολης», προτείνοντας ένα καινοτόμο μοντέλο συνεργασίας μεταξύ του Υπουργείου Πολιτισμού και ιδιωτικών εταιρειών οι οποίες δύνανται να αναπτύξουν και να φέρουν στην αγορά βιώσιμους ΕΞ σε σύντομο χρονικό διάστημα.

Η απουσία προηγούμενου αλλά και το θολό νομικό πλαισίο, το οποίο καλύπτει τα ΨΠΠ, δυσκολεύουν μια απόφαση, ιδιαίτερα όσον αφορά τη ρύθμιση και εκμετάλλευση των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας, τη στιγμή μάλιστα που αυτό το ζήτημα δεν έχει απαντηθεί ούτε σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η εταιρεία CulturPlay προσκλήθηκε σε συνάντηση του OMC Working Group for Access to Finance in the Cultural and the Creative Sector της Ευρωπαϊκής Ένωσης στο Λονδίνο τον Δεκέμβριο του 2014, ενώ το ΥΠΠΟΑ έχει συστήσει ειδική ομάδα εργασίας για να εξετάσει το ζήτημα υπό την αιγίδα του Ταμείου Αρχαιολογικών Πόρων
(ΤΑΠ).

Αν το αίτημα της εταιρείας απαντηθεί θετικά και ενθαρρυνθεί η συνεργασία με το ΥΠΠΟΑ, τότε το γεγονός αυτό μπορεί να γίνει παράδειγμα προς εφαρμογή σε άλλους αρχαιολογικούς χώρους και να αποτελέσει ένα βιώσιμο μοντέλο που θα επιφέρει επιπλέον έσοδα στο Δημόσιο, ενώ θα δημιουργήσει νέες θέσεις εργασίας μέσω της επιχειρηματικότητας που μπορεί να αναπτυχθεί γύρω από τους Εικονικούς Ξεναγούς. Κυρίως, όμως, θα προσφέρει καινοτόμες ψηφιακές υπηρεσίες στους επισκέπτες των μνημείων της χώρας.


10 Επίλογος


Γίνεται προφανές πως, εάν οι δυνατότητες των ψηφιακών τεχνολογιών κατανοηθούν καλύτερα από τους stakeholders και προετοιμαστεί το κατάλληλο έδαφος, ώστε να εφαρμοστούν στην υπηρεσία των τοπικών κοινωνιών υπό τη μορφή βιώσιμων ΨΠΠ, τότε θα παρουσιαστούν ευκαιρίες που θα ενισχύσουν σημαντικά τον πολιτιστικό τουρισμό μιας περιοχής. Η ιδέα των Εικονικών Ξεναγών στα μνημεία είναι ένα προϋπάρχον όραμα που έχει ερευνηθεί και εφαρμοστεί πειραματικά στο παρελθόν, όταν η τεχνολογία και οι φορητές συσκευές δεν ήταν ακόμα ώριμες για μια απρόσκοπτη ψηφιακή εμπειρία. Σήμερα, που οι υπολογιστικοί πόροι των κινητών τηλεφώνων προσεγγίζουν αυτούς των επιτραπέζιων υπολογιστών και που οι τεχνολογίες γεωεντοπισμού και επαυξημένης πραγματικότητας χρησιμοποιούνται ευρέως σε πλήθος εφαρμογών, οι τεχνολογικές συνθήκες είναι ώριμες και οι οικονομικές συνθήκες το απαιτούν: τα μνημεία της χώρας πρέπει να αποκτήσουν τους επίσημους Εικονικούς Ξεναγούς τους.


Ασκήσεις / Ερωτήσεις Κατανόησης
1) Αναζητήστε έναν οργανισμό που έχει ψηφιοποιήσει πολιτισμικά τεκμήρια και περιγράψτε τη διαδικασία για τη δημιουργία ενός ΨΠΠ.
2) Με ποιους τρόπους μπορούν τα ΨΠΠ να συμβάλουν στην επικοινωνιακή στρατηγική και στην οικονομική βιωσιμότητα ενός πολιτιστικού οργανισμού;

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
Σε αντίθεση με τα υλικά πολιτισμικά προϊόντα, π.χ. ένα αντίγραφο προτομής, τα ΨΠΠ έχουν ημερομηνία λήξης.


Τα hackathons είναι ολιγοήμεροι διαγωνισμοί πληροφορικής με σκοπό την παραγωγή πρωτοτύπων λογισμικών βάσει συγκεκριμένων προδιαγραφών που ανακοινώνονται επιτόπου ή λίγες ημέρες πριν. Στο τέλος οι νικητές επιλέγονται από ειδική επιτροπή και το κοινό.
Βιβλιογραφικές Αναφορές



CulturPlay. (2014). Request to the Greek Ministry of Culture for building the extended edition of the Acropolis Virtual Tour. Ανακτήθηκε 10 Νοεμβρίου, 2015, από http://culturplay.com/blog_post/acropolis/guide/2014/10/01/acropolis-virtual-tour-description-request-ip/
European Union, & Comite des Sages. (2011). The New Renaissance. Report of the ''Comite des Sages' Reflection group on bringing Europe's Cultural Heritage online. Brussels: European Union. Ανακτήθηκε 10 Νοεμβρίου, 2015, από https://ec.europa.eu/digital-agenda/sites/digital-agenda/files/final report cds 1.pdf
Κοντράρου-Ρασσιά, Ν. (2014, 7 Ιουλίου). Μ' ένα κλικ, στη στέγη του Παρθενώνα. Enet.gr - Ελευθεροτυπία. Ανακτήθηκε 12 Νοεμβρίου, 2015, από http://www.enet.gr/?i=news.el.article&id=439052
Kunkel, T., Averkiou, M., & Chrysanthou, Y. (2008). A web-based virtual museum application. Στο M. Ioannides, A. Addison, A. Georgopoulos & L. Kalisperis (Επιμ.), Proceedings of the 14th International Conference on Virtual Systems and Multimedia, 20-25 Οκτωβρίου (275-277). Budapest: ARCHAEOLINGUA.
Mudge, M., Ashley, M., & Shroer, C. (2007). A Digital Future for Cultural Heritage. Στο A. Georgopoulos & N. Agriantonis, Anticipating the Future of the Cultural Past, Proceedings of the XXIInternational CIPA Symposium, Athens, October 1-6. Ανακτήθηκε 12 Νοεμβρίου, 2015, από http://cipa.icomos.org/fileadmin/template/doc/ATHENS/FP104.pdf
Unesco. (2003, October 15). Charter on the Preservation of Digital Heritage. General Conference, 32nd Session, 29 September-17 October. Ανακτήθηκε 10 Νοεμβρίου, 2015, από http://portal.unesco.org/en/ev.php-URL ID=17721&URL DO=DO TOPIC&URL SECTION=201.html

*Από το βιβλίο Πολιτισμική Διαχείριση, Τοπική Κοινωνία και Βιώσιμη Ανάπτυξη.Ελληνικά Ακαδημαϊκά Ηλεκτρονικά Συγγράμματα και Βοηθήματα.www.kallipos.gr
Συγγραφείς :ΙΩΑΝΝΗΣ ΠΟΥΛΙΟΣ Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, ΜΑΡΙΛΕΝΑ ΑΛΙΒΙΖΑΤΟΥ - ΓΙΩΡΓΟΣ ΑΡΑΜΠΑΤΖΗΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΓΙΑΝΝΑΚΙΔΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΑΡΑΧΑΛΗΣ ΕΥΧΑΡΙΣ ΜΑΣΧΑ - ΜΑΡΛΕΝ ΜΟΥΛΙΟΥ ΜΑΡΙΑ ΠΑΠΑΔΑΚΗ - ΧΡΗΣΤΟΣ ΠΡΟΣΥΛΗΣ ΣΜΑΡΑΓΔΑ ΤΟΥΛΟΥΠΑ
Το κείμενο αδειοδοτείται υπό τους όρους της άδειας Creative Commons Αναφορά Δημιουργού - Μη Εμπορική Χρήση - Όχι Παράγωγα Έργα 3.0.
Για να δείτε ένα αντίγραφο της άδειας αυτής επισκεφτείτε τον ιστότοπο https://creativecommons.Org/licenses/bv-nc-nd/3.0/gr/

"Στόχος του παρόντος συγγράμματος είναι η μελέτη της σχέσης ανάμεσα στην πολιτισμική διαχείριση, την τοπική κοινωνία και τη βιώσιμη ανάπτυξη. Στο πλαίσιο αυτό, το σύγγραμμα:

«Αγκαλιάζει» τον συνολικό κλάδο της πολιτισμικής διαχείρισης. Προσεγγίζει το επίκαιρο ζήτημα της βιώσιμης ανάπτυξης με τρόπο διεπιστημονικό. Εστιάζει στην τοπική κοινωνία και στον καθοριστικό της ρόλο για τη σύνδεση πολιτισμικής διαχείρισης και βιώσιμης ανάπτυξης.
Αναδεικνύει ορισμένους ιδιαίτερα σημαντικούς -ταυτόχρονα, όμως, μη επαρκώς ανεπτυγμένους ερευνητικά ή και προβληματικούς σε σχέση με την πολιτισμική διαχείριση-τομείς βιώσιμης ανάπτυξης στην Ελλάδα, όπως η εκπόνηση αναπτυξιακών και ενεργειακών έργων.
Το σύγγραμμα συνδέει τη θεωρία (θεωρητικό πλαίσιο και αρχές) με την πράξη (παραδείγματα έρευνας), καθώς και τη διεθνή πραγματικότητα με την ελληνική.
Απώτερος σκοπός του είναι να εξετάσει: α) πώς η ελληνική πραγματικότητα εντάσσεται στις διεθνείς εξελίξεις, αλλά και β) πώς η ελληνική πραγματικότητα μπορεί να συμβάλει στην πρόοδο των διεθνών εξελίξεων.

Στο πλαίσιο της βιώσιμης ανάπτυξης και λόγω του διεπιστημονικού του χαρακτήρα, το βιβλίο απευθύνεται, ως βοήθημα (συμπληρωματικό-ενισχυτικό του κύριου συγγράμματος), σε προπτυχιακούς φοιτητές διάφορων τμημάτων: π.χ. κοινωνιολογίας, αρχαιολογίας, πολιτισμικών σπουδών, τουριστικών σπουδών και τεχνικών έργων. Συγχρόνως, όμως, μπορεί να αξιοποιηθεί και από μεταπτυχιακούς φοιτητές. Επιπλέον, λόγω της σύνδεσης θεωρίας και πράξης, μπορεί να βοηθήσει και τους επαγγελματίες των επιμέρους κλάδων."