Οι κοινωνικές παροχές στην πόλη της κρίσης. Αλληλεγγύη, φιλανθρωπία ή ένα νέο επιχειρηματικό πεδίο ;

#Τριανταφυλλοπούλου Ελένη, Υποψήφια διδάκτορας στο τμήμα Γεωγραφίας και Περιφερειακού Σχεδιασμού Σχολή Αγρονόμων και Τοπογράφων Μηχανικών, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο

#Σαγιάς Ίων, Επίκουρος καθηγητής, Σχολή Αγρονόμων και Τοπογράφων Μηχανικών, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο

Ζούμε αδιαμφισβήτητα σε μια εποχή, η οποία σφραγίζεται από τα εκτοξευόμενα ποσοστά ανεργίας, τη διάλυση της σταθερής και μόνιμης εργασίας, τα ολοένα αυξανόμενα νοικοκυριά που περνούν το κατώφλι της φτώχειας, την εξάπλωση των αστέγων στις σύγχρονες μεγαλουπόλεις. 

Στην Ελλάδα της κρίσης, οι αναπτυξιακές κατευθύνσεις της προηγούμενης περιόδου επαναπροσδιορίζονται σε ακόμα πιο αντιδραστική κατεύθυνση. Τα ερείπια της ανάπτυξης έρχονται να ανασυγκροτηθούν υπό την ταμπέλα του "εθνικού στόχου", εκποιώντας τη δημόσια περιουσία και το φυσικό πλούτο, την ίδια στιγμή που τεράστιες περικοπές οδηγούν στη συνεχή διάλυση κάθε έννοιας κοινωνικού κράτους. Στόχος της εργασίας είναι να μελετήσει την κατάρρευση των κοινωνικών παροχών ως αποτέλεσμα της σημερινής οικονομικής πολιτικής, λαμβάνοντας υπόψη τις θεωρητικές προσεγγίσεις για τις ιδιαιτερότητες της συγκρότησης του κράτους πρόνοιας στις χώρες της Νότιας Ευρώπης.

Παράλληλα, έμφαση δίδεται στη μελέτη των κοινωνικών δικτύων που αναπτύσσονται σε τοπικό επίπεδο στην πόλη της Αθήνας, καθώς η έλλειψη του κράτους πρόνοιας έρχεται να πληρωθεί από μορφές φιλανθρωπίας, αλλά και από δίκτυα κοινωνικής αλληλεγγύης. Συνελεύσεις γειτονιών, τοπικές πρωτοβουλίες και εγχειρήματα λαϊκής έκφρασης αναζητούν μία συλλογική διέξοδο από το σημερινό τέλμα. 

Εκκινώντας από διαφορετικές καταβολές, Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις αναλαμβάνουν δράση στις πληττόμενες γειτονιές του κέντρου, ενώ κομμάτια του επιχειρηματικού κόσμου, καθώς και ποικίλα "αναπτυξιακά" προγράμματα πριμοδοτούν τεράστιες φιλανθρωπικές καμπάνιες. Η παρούσα εργασία έρχεται να καταπιαστεί με τη χωρική έκφραση όλων αυτών των δομών, προσπαθώντας παράλληλα να εξετάσει μέσα από πρωτογενή έρευνα κατά πόσο και υπό ποιους περιορισμούς απαντούν στο εντεινόμενο κοινωνικό πρόβλημα της εποχής μας.

1.   ΑΠΟ ΤΗ ΦΟΡΝΤΙΚΗ ΠΟΛΗ ΚΑΙ ΤΗ ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΣ ΠΡΟΝΟΙΑΣ ΣΤΗ ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΚΡΙΣΗ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΔΟΜΩΝ

Όταν το 1914 ο Henry Ford εισήγαγε την οκτάωρη εργασία με αμοιβή πέντε δολάρια για τους εργάτες που επάνδρωναν την αυτόματη γραμμή συναρμολόγησης αυτοκινήτων που είχε εγκαταστήσει τον προηγούμενο χρόνο στο Ντίαρμπορν του Μίσιγκαν (Harvey, 1990), δεν εγκαινίασε μόνο ένα νέο μοντέλο παραγωγής, αλλά μία ολόκληρη λογική για την οργάνωση της κοινωνίας, τις σχέσεις που τη διέπουν, καθώς και την κατανάλωση. Ένα μοντέλο, το οποίο καθόρισε τη συγκρότηση των μεγάλων πόλεων και συνδέθηκε με την εμφάνιση και ανάπτυξη του κράτους πρόνοιας. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Bob Jessop:

«Ήταν η κυριαρχία του φορντικού τρόπου ανάπτυξης που επέτρεψε στο κράτος να συνδέσει τα συμφέροντα του οργανωμένου κεφαλαίου και της εργασίας σε ένα πρόγραμμα πλήρους απασχόλησης και κοινωνικής πρόνοιας. Στην πραγματικότητα, η πλήρης απασχόληση συχνά θεωρείται ως ο κύριος στόχος του Κεϋνσιανού κράτους πρόνοιας, και στην επίτευξη αυτού του στόχου συνέβαλαν τόσο η μεταπολεμική αναπτυξιακή "έκρηξη", όσο και ο φορντισμός.» (Jessop, 1994).

Ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του 1960, εμφανίζονται σημάδια σοβαρών προβλημάτων, καθώς το ς πρότυπο μαζικής παραγωγής και κατανάλωσης είχε φάνηκε να εξαντλεί τα όρια της δυναμικότητάς του με τα ποσοστά της κερδοφορίας στις αναπτυγμένες βιομηχανικά χώρες της Δύσης εμφάνιζαν σημαντική πτώση. Η κρίση του μοντέλου αυτού εγκαινίασε μια νέα περίοδο που οδήγησε σε μια οικονομική και πολιτική μεταμόρφωση του καπιταλισμού, η οποία χαρακτηρίζεται από τα λεγόμενα 'ευέλικτα' μοντέλα παραγωγής (Σαγιάς κ.α., 1992). Ειδικά μετά την κρίση του 1970 ξεκινά μια σταδιακή διαδικασία υπέρβασης, εμπέδωσης και επέκτασης του φορντισμού, η οποία περιγράφεται ως ευέλικτη συσσώρευση ή μετα-φορντισμός. Κατά τον Offe, σημείο εκκίνησης για την κατανόηση αυτών των μεταβολών, «είναι η παρατήρηση ότι το ίδιο το σχεδόν καθολικά αποδεκτό μοντέλο που δημιούργησε ένα μέτρο κοινωνικής ειρήνης και αρμονίας στις κοινωνίες της Ευρώπης μεταπολεμικά, είχε μετατραπεί σε πηγή νέων αντιφάσεων και των πολιτικών διαιρέσεων στη δεκαετία του 1970» (Offe, 1984: 67).

Προσπαθώντας να αναλύσουν τη νέα κατάσταση οι Lash και Urry μιλούν για έναν «αποδιοργανωμένο καπιταλισμό», ο οποίος χαρακτηρίζεται από την αποβιομηχάνιση των οικονομιών, την πτώση της μεταποιητικής βιομηχανίας και τη διόγκωση του κλάδου των υπηρεσιών, καθώς και από το γεγονός ότι οι εθνικές αγορές γίνονταν ολοένα λιγότερο εξαρτώμενες από τις εγχώριες επιχειρήσεις (Lash et al, 1987). Σύμφωνα με τον Jessop, την περίοδο αυτή λαμβάνει χώρα μια μετάβαση από το Κεϋνσιανικό Εθνικό Κράτος Πρόνοιας (Keynesian Welfare Nation State, KWNS) στο Σουμπετεριανό Μεταεθνικό Καθεστώς Εργασίας (Schumpeterian Workfare Postnational Regime, SWPR). Σε σύγκριση με το Κεϋνσιανό Κράτος Πρόνοιας το Σουμπετεριανό καθεστώς είναι έτοιμο να περικόψει την εγχώρια πλήρη απασχόληση υπέρ της διεθνούς ανταγωνιστικότητας, δίνει προτεραιότητα στην «ευελικτοποίησή» της (flexibilization) και μέσα από την κοινωνική πολιτική εγκαθιστά ένα νεοφιλελεύθερο καθεστώς διαχείρισης της εργασίας με βασικό στόχο την κάλυψη των αποτυχιών της αγοράς.

Η έρευνα του κοινωνιολόγου G. Esping-Andersen πάνω στους «τρεις κόσμους του καπιταλισμού της ευημερίας» συνέβαλε καθοριστικά στη συγκριτική ανάλυση των καθεστώτων πρόνοιας (Esping- Andersen, 2006 (1990)). Οι τρεις κόσμοι τεκμηριώνουν διεξοδικά την άποψη ότι τα κοινωνικά κράτη ομαδοποιούνται σε τρεις βασικούς Ιδεατούς τύπους' καθεστώτων ευημερίας: 

• στον φιλελεύθερο- αγγλοσαξωνικό κόσμο (ΗΠΑ, Μεγάλη Βρετανία), 
• τον κορπορατιστικο -ηπειρωτικό κόσμο (Γερμανία, Γαλλία, Βέλγιο, κ.λπ) και 
• τον σοσιαλδημοκρατικο-σκανδιναβικό μοντέλο (Σουηδία, κ.λπ). 

Αν και τα νοτιοευρωπαϊκα κράτη απουσιάζουν από την τυπολογία του Esping-Andersen, στη συγκριτική λογοτεχνία τα συστήματα της Νότιας Ευρώπης (Ιταλία, Ισπανία, Πορτογαλία και Ελλάδα) θεωρούνται μέρος του συντηρητικού κορπορατιστικού μοντέλου, αν και εμφανίζουν δύο πολύ ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. 

• Το πρώτο αφορά στο υψηλό επίπεδο της αρωγής της οικογένειας και το 
• δεύτερο στις ενώσεις που δραστηριοποιούνται στον μη κερδοσκοπικό τομέα. 

Σε αυτό το μοντέλο «Το κράτος παρεμβαίνει μόνο όταν η οικογένεια έχει αποτύχει» (Andreotti et al, 2001: 43). Οι κυριότεροι λόγοι της υστέρησης στην ανάπτυξη του κράτους πρόνοιας στην Ελλάδα μεταπολεμικά προκύπτουν από την έλλειψη πίεσης προς μια τέτοια κατεύθυνση τόσο από τις δυνάμεις του κεφαλαίου όσο και από τις δυνάμεις της εργασίας (Μαλούτας κ.α. 1988, Σαγιάς κ.α. 1993, Σωτηρόπουλος 2003). 

Στην περίπτωση των δυνάμεων του κεφαλαίου, δεν ασκήθηκαν πιέσεις προς το κράτος για την αναπαραγωγή του εργατικού δυναμικού μέσω της ανάπτυξης κοινωνικής πολιτικής, λόγω της ειδικής φύσης του κεφαλαίου στην Ελλάδα και πιο συγκεκριμένα λόγω στην περιορισμένη συγκέντρωση του, στην τεχνολογική καθυστέρηση, στην περιορισμένη αναλογία του βιομηχανικού ως προς το σύνολο του κεφαλαίου και στη συγκυριακή υπερεπάρκεια φθηνού εργατικού δυναμικού. «Παράλληλα, το βάρος της μισθωτής εργασίας ήταν σχετικά μικρό, η δε αναπαραγωγή της ήταν δυνατή μέσω υποκατάστατων του κράτους πρόνοιας, όπως η διευρυμένη οικογένεια και τα τοπικά δίκτυα αλληλοβοήθειας, γεγονός που συνετέλεσε στο να μην ασκηθούν πιέσεις ούτε από τις δυνάμεις τις εργασίας»» (Σωτηρόπουλος, 2003:96).

Κατά τις δύο τελευταίες δεκαετίες, τόσο η παγκοσμιοποίηση όσο και τα νεοφιλελεύθερα σχέδια αναδιάρθρωσης επαναπροσδιόρισαν τις θεσμικές υποδομές, πάνω στις οποίες είχε θεμελιωθεί το φορντικό μοντέλο, χωρίς ωστόσο να κατορθώσουν να δημιουργήσουν μια συνεκτική βάση για συνεχή καπιταλιστική ανάπτυξη. Ο όρος της 'δημιουργικής καταστροφής' εμφανίστηκε στη βιβλιογραφία με στόχο να περιγράψει τη γεωγραφικά άνιση, κοινωνικά οπισθοδρομική και πολιτικά ασταθή τροχιά των θεσμικών και χωρικών μεταβολών, εισάγοντας για κάθε «καταστρεπτική διαδικασία», «μια στιγμή της νεοφιλελεύθερης δημιουργίας» (Brenner et al, 2001). 

Η νέα πραγματικότητα της κρίσης, με την ιδιαίτερη έκφραση της εκδήλωσής της ως κρίση χρέους στην Ευρώπη και την Ελλάδα συνδέθηκε αυτόματα με την κρίση του κοινωνικού κράτους. Η πρώτη άμεση απάντηση για την αντιμετώπιση του ευρωπαϊκού δημογραφικού ελλείμματος αφορούσε κυρίως στη μείωση των κοινωνικών δαπανών με νομοθετικές παρεμβάσεις από τα κράτη-μέλη της Ε.Ε. και της Ευρωζώνης. Η σύνδεση της χρηματοδότησης, μεταξύ άλλων, και των οικονομικών του κράτους πρόνοιας με όρους που εμπεριέχονται στις διεθνείς συμβάσεις (Μνημόνιο Ι και Μνημόνιο ΙΙ) δημιούργησε τις προϋποθέσεις μετάλλαξης του κράτους πρόνοιας σε κράτος φιλανθρωπίας (Ρομπόλης, 2013). 

Αν και η υποχρηματοδότηση των κοινωνικών παροχών δεν αποτελεί νέο φαινόμενο, στο όνομα της κρίσης, ολόκληρες οι κοινωνικές δομές (δημόσιες υποδομές, πρόνοια, ασφάλιση, εκπαίδευση, υγεία) καταρρέουν και παραδίδονται στο βωμό της «επιχειρηματικότητας» και των επενδύσεων. Ταυτόχρονα, οι αναπτυξιακές στρατηγικές, κινούνται σε μία σαφή κατεύθυνση ενίσχυσης του ρόλου των ιδιωτικών πρωτοβουλιών παραχωρώντας κάθε δυνατή διευκόλυνση στους στρατηγικούς επενδυτές (βλέπε Ν.3894/2011 «Επιτάχυνση και διαφάνεια υλοποίησης Στρατηγικών Επενδύσεων» (Fast Track)) και υλοποιώντας τις ιδιωτικοποιήσεις (χαρακτηριστικό παράδειγμα η σύσταση του ΤΑΓΠΕΔ.). 

Τέλος, στην ίδια κατεύθυνση κινείται και η ριζική αναδιάρθρωση των μηχανισμών και του συνόλου των λειτουργιών του αστικού κράτους. Με το νόμο 3852/2010 («Μια νέα αρχιτεκτονική για την τοπική αυτοδιοίκηση και την αποκεντρωμένη διοίκηση - Το Πρόγραμμα Καλλικράτης »), όχι μόνο εισήχθηκαν αλλαγές στο διοικητικό χάρτη της χώρας, αλλά και πολλές από τις λειτουργίες του κεντρικού κράτους μετατοπίστηκαν προς τους Δήμους, εισάγοντας ταυτόχρονα ένα νέο πλαίσιο σχετικά με τη χρηματοδότηση της τοπικής αυτοδιοίκησης. Στην πραγματικότητα, μετά την αναμόρφωση της τοπικής και περιφερειακής αυτοδιοίκησης όλες οι αρμοδιότητες στους τομείς της περίθαλψης, των κοινωνικών υπηρεσιών και της πρόνοιας περνάνε σταδιακά στην αρμοδιότητα των νέων δήμων. Αυτή η πολιτική αποκέντρωσης των κεντρικών κρατικών λειτουργιών συνοδευόμενη από την μείωση της χρηματοδότησης και την αναζήτηση μη κρατικών πόρων αποτελεί χαρακτηριστικό στοιχείο απαλλαγής του κράτους από την όποια ευθύνη κάλυψης της κοινωνικής αναπαραγωγής.

2.   ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΤΟ ΚΕΝΤΡΟ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ: ΜΚΟ, ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΣΥΛΛΟΓΙΚΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗΣ

Καθώς η ύφεση βαθαίνει, οι μισθοί περιορίζονται και η ανεργία καλπάζει ασυγκράτητη, οι λεγόμενες «ευπαθείς» κοινωνικά ομάδες πληθαίνουν με ραγδαίους ρυθμούς. Η κρίση ενισχύει τα φαινόμενα έσχατης φτωχοποίησης, με συνέπεια τη δημιουργία ενός νέου στρώματος εξαθλιωμένων. Ωστόσο, η φτώχεια δεν απαντάται μόνο ή κυρίως σε στρώματα που ζουν στις παρυφές της οικονομικής δραστηριότητας, αλλά και σε όσους είναι οργανικά ενταγμένοι σε αυτήν (χαμηλόμισθοι και συνταξιούχοι). Σύμφωνα με μια έρευνα εισοδήματος και συνθηκών διαβίωσης που πραγματοποιήθηκε από την Ελληνική Στατιστική Αρχή για το έτος 2011, το 22,6% του πληθυσμού της χώρας ζει σε συνθήκες φτώχειας , ενώ ο πληθυσμός σε κίνδυνο κοινωνικού αποκλεισμού εκτιμάται ότι ανέρχεται σε 3.030.900 άτομα. Οι αριθμοί αυτοί ασφαλώς σχετίζονται με τα τεράστια ποσοστά ανεργίας, τα οποία φαίνονται να κατακτούν νέα επίπεδα ρεκόρ σε κάθε τρίμηνη ανακοίνωση της ΕΛ.ΣΤΑΤ. Αυτό που έχει ωστόσο ιδιαίτερο ενδιαφέρον είναι ότι πλέον η εργασία δεν συνιστά ένα αποτελεσματικό δίχτυ προστασίας απέναντι στη φτώχεια. Οι κοινωνικές επιπτώσεις της ευρύτερης οικονομικής κρίσης είναι ιδιαιτέρως ορατές στις κεντρικές συνοικίες της πρωτεύουσας, όπου μπορεί κανείς να δει καθαρά τις πιο τραγικές συνέπειες των μνημονίων: νέα φτώχεια, το κλείσιμο μικρών και μεσαίων επιχειρήσεων, εξαιρετικά υψηλά ποσοστά ανεργίας, ταχεία αύξηση των αστέγων, καθώς και συνεχή φαινόμενα φυλετικής βίας (Τριανταφυλλοπούλου κ.α., 2012).

Εξετάζοντας τις πρωτοβουλίες για την πλήρωση του κενού που αφήνει η υποχρηματοδότηση του κράτους πρόνοιας, θα μπορούσαμε να πούμε ότι η επίσημη τάση σαν απάντηση στην όξυνση του κοινωνικού προβλήματος δημιουργεί δομές αλληλεγγύης με ποικίλα σχήματα και παραλλαγές, οι οποίες προωθούνται μέσω του κράτους, της ΕΕ, διεθνών οργανισμών, επιχειρήσεων, δήμων, περιφερειών, της εκκλησίας, καθώς και ΜΚΟ.

Σχεδόν σε κάθε δήμο το τελευταίο διάστημα αναπτύσσονται διάφορες δομές τέτοιου τύπου υποστηριγμένες από τη χρηματοδότηση της EE μέσω των πιλοτικών προγραμμάτων κοινωνικής επιχειρηματικότητας (Λαμπρόπουλος κ.α., 2012). Δεν είναι τυχαίο ότι περισσότερες από 500 μη κυβερνητικές οργανώσεις δραστηριοποιούνται σήμερα στην Ελλάδα, σύμφωνα με την Υπηρεσία Διεθνούς Αναπτυξιακής Συνεργασίας του Υπουργείου Εξωτερικών .

Πιο συγκεκριμένα, αν εστιάσουμε στο επιχειρησιακό πρόγραμμα με τίτλο «Ανάπτυξη Ανθρωπινού Δυναμικού» (1) θα δούμε ότι ο τέταρτος Θεματικός Άξονας Προτεραιότητας με τίτλο «Πλήρης ενσωμάτωση του συνόλου του ανθρωπινού δυναμικού σε μια κοινωνία ίσων ευκαιριών» ο όποιος συγχρηματοδοτείται από το ευρωπαϊκό κοινωνικό ταμείο (ΕΚΤ) θέτει σα βασικό στόχο τη «Δημιουργία δικτύου κοινωνικής ασφάλειας κατά του κοινωνικού αποκλεισμού», με βασικό σκοπό τη διασφάλιση της πρόσβασης όλων των κοινωνικών ομάδων σε βασικές υπηρεσίες, όπως ιατρική περίθαλψη, η στέγαση και εκπαίδευση. Αξίζει ακόμη να σημειωθεί, ότι το πρόγραμμα ορίζει τους άμεσα ωφελούμενους (άστεγοι, άτομα ευρισκόμενα σε κατάσταση φτώχειας/απειλούμενα από φτώχεια, ανασφάλιστα άτομα με πολύ χαμηλό ετήσιο εισόδημα ή άτομα που διαθέτουν βιβλιάριο απορίας, κλπ».) και τους έμμεσα ωφελούμενους που θα προσληφθούν για ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα για την πόλη της Αθήνας αποτελεί το πρόγραμμα «Κοινωνικές Δομές για την αντιμετώπιση της φτώχειας στο Δήμο της Αθήνας», το οποίο αποτελεί μέρος του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Ανάπτυξη Ανθρώπινου Δυναμικού». Το πρόγραμμα ανακοινώθηκε δημόσια τον περασμένο Φεβρουάριο και περιλαμβάνει τη δημιουργία 25 θέσεων εργασίας στον τομέα της κοινωνικής εργασίας για τους νέους ανέργους μεταξύ 19-30 ετών με βραχυπρόθεσμες συμβάσεις ( 7 θα απασχοληθούν στο Δήμο της Αθήνας , 4 στη ΜΚΟ Ίση Κοινωνία , 2 άτομα στη ΜΚΟ Κλίμακα, 3 στους γιατρούς του κόσμού και 9 άτομα θα προσληφθούν από την ΜΚΟ Praksis ). Παράλληλα, λίγες μόλις βδομάδες πριν παρουσιάστηκε το πρόγραμμα «Επιχειρώ Κοινωνικά», ως μία πρωτοβουλία του Δήμου Αθηναίων για τη στήριξη της Κοινωνικής Επιχειρηματικότητας. «Ο Δήμος προτίθεται να στηρίξει την ανάπτυξη του οικοσυστήματος της Κοινωνικής Επιχειρηματικότητας ώστε να δημιουργηθεί ένας χώρος υγιούς δραστηριότητας, να αυξηθούν οι Κοινωνικοί Επιχειρηματίες και οι δράσεις τους και να καταστεί η Αθήνα ένα κέντρο καινοτομίας και εξέλιξης»2.

Συνολικά, σχεδιάζεται η δημιουργία ενός Εθνικού Δικτύου Άμεσης κοινωνικής παρέμβασης για την εφαρμογή ενός συνόλου ενεργειών σε πανελλαδικό επίπεδο: «Αντικείμενο του έργου είναι η χρηματοδότηση Σχεδίων Δράσης που αφορούν στη δημιουργία νέων ή τη συνέχιση της λειτουργίας Κοινωνικών Δομών Άμεσης Αντιμετώπισης της Φτώχειας των παρακάτω οκτώ τύπων: Κοινωνικά Παντοπωλεία, Κοινωνικά φαρμακεία, Ανοιχτά κέντρα ημερήσιας υποδοχής αστέγων, Δομές παροχής Συσσιτίων, Υπνωτήρια, Τράπεζες Χρόνου, Γραφεία Διαμεσολάβησης και Δημοτικοί Λαχανόκηποι» . Στο δίκτυο αυτό προβλέπεται η συμμετοχή 51 δήμων, 46 Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων, 5 νομικών πρόσωπων ΟΤΑ, 8 φορέων του δημόσιου τομέα και 18 φορέων του ιδιωτικού τομέα. Οι ΟΤΑ αναμένεται να διαθέσουν τις κατάλληλες υποδομές για να λειτουργήσουν οι κοινωνικές δομές, οι ΜΚΟ την απαραίτητη τεχνογνωσία και το προσωπικό και τέλος «απαιτείται και προσφορά χρόνου και εθελοντισμού από όλη την κοινωνία». Οι δε σχέσεις εργασίας των 1200 θέσεων που προορίζονται για άνεργους νέους έως 30 ετών για διάστημα 24 μηνών, αφορούν κατά βάση σε εξάμηνες συμβάσεις με αρκετά χαμηλές απολαβές.

Ήδη από τα τέλη της προηγούμενης δεκαετίας, ο Dees περιέγραφε την ιδέα της κοινωνικής επιχειρηματικότητας, ως «μια έκφραση καλά προσαρμοσμένη στην εποχή μας», καθώς καταφέρνει να «συνδυάζει το πάθος για την επίτευξη ενός κοινωνικού στόχου με την αρχές τις επιχειρηματικότητας, όπως είναι η πειθαρχία, η καινοτομία και η αποφασιστικότητα» (Dees, 1998). Σήμερα, η κοινωνική επιχειρηματικότητα είναι το βασικό στοιχείο-κλειδί του ευρωπαϊκού κοινωνικού μοντέλου, αποτελώντας βασική στρατηγική της EE για το 2020. Μιλώντας στο ευρωπαϊκό κοινωνικό συνέδριο των επιχειρήσεων ο Henrik Morch, επικεφαλής της μονάδας για την πολιτική της αγοράς, διευκρίνισε ότι τα προγράμματα για την υποστήριξη της κοινωνικής και της οικονομικής αναδιάρθρωσης αντιστοιχούν περίπου σε 363δις € για την περίοδο 2014-2020 (Cahalane, 2013).

Εξετάζοντας την άλλη πλευρά του νομίσματος, τα τελευταία τέσσερα χρόνια στιγματίστηκαν και από την εμφάνιση μίας σειράς κοινωνικών διεκδικήσεων. Στον απόηχο των κινητοποιήσεων της πλατείας Συντάγματος, θα μπορούσε κανείς να παρατηρήσει τη δημιουργία τοπικών συνελεύσεων σχεδόν σε κάθε γειτονιά της Αθήνας. Μια σειρά από δράσεις δικτύων κοινωνικής αλληλεγγύης αναπτύσσονται σε τοπικό επίπεδο, εκφράζοντας μια ποικιλία πολιτικού προσανατολισμού και κινηματικής λογικής. Σε κάποιες περιπτώσεις μάλιστα συμπλέουν και συνδέονται με αντίστοιχες πολιτικές της τοπικής και κεντρικής εξουσίας που χρησιμοποιούν μορφές εθελοντικής δράσης και κοινωνικής προσφοράς, σαν αυτές που αναφέραμε παραπάνω. Στο Σχήμα που ακολουθεί φαίνονται συνοπτικά οι τομείς δραστηριοποίησης των διαφόρων εγχειρημάτων αλληλεγγύης.

3. ΑΝΤΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ

Πού όμως ορίζονται τα όρια μεταξύ αλληλεγγύης και φιλανθρωπίας; Και σε ποιο βαθμό μπορούν και οι δύο περιπτώσεις να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά τις ολοένα αυξανόμενες κοινωνικές ανάγκες υποκαθιστώντας ένα κράτος πρόνοιας υπό κατάρρευση; 
Ως αποτέλεσμα της έρευνας πεδίου μας, θα πρέπει να υπογραμμίσουμε ότι τεκμηριώνεται ότι σε όλες τις περιπτώσεις, οι κοινωνικές παροχές, οι οποίες προέρχονται από τα προγράμματα κοινωνικής επιχειρηματικότητας και από τη δράση των μη κερδοσκοπικών-μη κυβερνητικών ομάδων απευθύνονται σε μικρό αριθμό «πληττόμενων». Σήμερα οι ΜΚΟ προβάλλονται ως μία σύγχρονη μορφή κοινωνικής οργάνωσης και αλληλεγγύης, η οποία προωθείται από το κράτος, ενώ οικονομικά στηρίζεται τόσο από μεγάλους επιχειρηματικούς ομίλους όσο και από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Ωστόσο, δεν φαίνεται να μπορούν να αντιμετωπίσουν επαρκώς τη σημερινή ένταση των κοινωνικών προβλημάτων. Αν εξετάσουμε δε τις εργασιακές σχέσεις που διέπουν αυτά τα πρότυπα κοινωνικά προγράμματα κοινωνικής επιχειρηματικότητας, θα μπορούσαμε να πούμε ότι αναπαράγουν την εκμετάλλευση στο όνομα της αντιμετώπισης της άνισης πρόσβασης στους κοινωνικούς πόρους. Την ίδια στιγμή που ενισχύουν τις ελπίδες για την εύρεση εργασίας, στην πλειοψηφία των περιπτώσεων οι θέσεις που προσφέρουν αφορούν μικρό διάστημα χρόνου, ενώ συχνά καταπατούν στοιχειώδη εργασιακά δικαιώματα.

Από την άλλη, θα πρέπει να επισημάνουμε ότι οι τοπικές πρωτοβουλίες που στηρίζονται μόνο στην ενεργή συμμετοχή των κατοίκων δείχνουν ένα συγκεκριμένο όριο στο βαθμό που μπορούν να αντιμετωπίσουν τις κοινωνικές ανάγκες σε τοπικό επίπεδο, κυρίως λόγω της έλλειψης των πόρων/χρηματοδότησης. 

Ωστόσο, η πιο κομβική πτυχή αυτών των μορφών έκφρασης της αλληλεγγύης είναι το γεγονός ότι ενθαρρύνουν τους κατοίκους να εγκαταλείψουν το δρόμο της ατομικότητας και να αναζητήσουν παραστάσεις συλλογικής δράσης. Με αυτήν την έννοια, η συλλογική έκφραση είναι κατά βάση σημαντική γιατί εκτός των άλλων αποτρέπει το κοινωνικό κανιβαλισμό. Η Ιστορία μας υπενθυμίζει με τον πιο ζωντανό τρόπο εξάλλου ότι σε περιόδους κρίσης και πολιτικής αποσταθεροποίησης, ένα μεγάλο μέρος των πληττόμενων κοινωνικά ομάδων στρέφεται εναντίον άλλων ευάλωτων ομάδων. Επιπρόσθετα, είναι επίσης σημαντικό ότι τέτοιες πρωτοβουλίες όχι μόνο δείχνουν υποστήριξη, αλλά ενίοτε μπορούν και αποτελούν χώρο αντίστασης για αυτούς που οι κυρίαρχες τάξεις θέλουν να είναι στο περιθώριο της κοινωνίας όπως είναι οι μακροχρόνια άνεργοι, άτομα με χαμηλό εισόδημα και μετανάστες.

Ίσως το βασικό διαχωριστικό σημείο των δύο αντιλήψεων είναι το κατά πόσο αποτελούν ή μπορούν να αποτελέσουν πλευρές μιας συλλογικής αυτοοργανωμένης προσπάθειας για ευρύτερες κοινωνικές αλλαγές ή όχι. Αυτό που δίνει το στίγμα ενός συσσιτίου από μια ΜΚΟ, ή μια Κοινωνική Συνεταιριστική Επιχείρηση είναι ότι υπάρχει σαφής και τυπικός διαχωρισμός απέναντι σε αυτούς παρέχουν βοήθεια ή την «αλληλεγγύη» και σε αυτούς που τη λαμβάνουν. 

Ως εκ τούτου, και η αποτελεσματικότητα των εγχειρημάτων αυτών θα κριθεί στο βαθμό που ο διαχωρισμός αυτός μπορεί να αρθεί, ώστε και οι επιμέρους δράσεις για την επιβολή άμεσων λύσεων ανακούφισης και επιβίωσης των λαϊκών στρωμάτων να μπορούν να συνδεθούν με την αμφισβήτηση και ανατροπή της υπάρχουσας κοινωνικής οργάνωσης.

Υποσημειώσεις :

Ιστοσελίδα: Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Ανάπτυξη Ανθρώπινου Δυναμικού (http://www.epanad.gov.gr/) 
Ιστοσελίδα :Επιχειρώ Κοινωνικά (http://social.developathens.gr/)

Ιστοσελίδα: Εθνικό Δίκτυο Άμεσης Κοινωνικής Παρέμβασης (http://step.gov. gr/item/index/id/88)

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Andreitti, A., Marisol Garcia, S., Gomez, A., Hespanha, P., Kazepov, J.and Mingione, E. (2001.) "Does a Southern European Model exist?", Journal of European Area Studies, Vol.9, No.1, pages. 43-62.
• Brenner, N. And Theodore N. (2001)., " Cities and the geographies of "Actually Existing Neoliberalism", Antipode, Blackwell Publishers.
• Cahalane, C.2013. «Social enterprise could be given structured EU funding from 2014». Available from (http://www.theguardian.com/social-enterprise-network)[ Accessed 20/09/2013].
• Dees, G. (1998). «"The Meaning of Social Entrepreneurship»", Available from (http://www.unc.edu/~wfarrell/SOWO883/Readings/socialentrepreneurship.htm) [Accessed 20/09/2013].
• Esping- Andersen, G. (2006 (1990))., "The Three Worlds of Welfare Capitalism," Iin: the Welfare ReaderChristofer Pierson and Francis G. Castels (ed), The Welfare Readeredited by Christofer Pierson and Francis G. Castels, Polity press.
• Harvey, D. (1990)., "The condition of postmodernity", Blackwell Publishing Ltd, Oxford.
• Jessop, B. (1994. «) "Post-Fordism and the State»,", published in 'Post-fordism: a reader', Blackwell Publishers Ltd, Available from (http://www.cddc.vt.edu/digitalfordism/fordism_materials/jessop3.htm) [Accessed 22/09/2013].
• Λαμπρόπουλος, Χ και Συριόπουλος, Μ. 2012. «Ελεημοσύνη για λίγους, φτώχεια για όλους.»   Προσβάσιμο   στο   (http://aristeroblog.gr/node/1045)   [τελευταία   ανάγνωση 25/09/2013].
• Lush, S. and Urry, J. 1987. The end of organized capitalism. Polity press in association with Blackwell Publishers.
• Μαλούτας, Θ. Και Οικονόμου, Δ. (1988). «Εισαγωγή: Κράτος πρόνοιας - το "πρότυπο" και η ελληνική εκδοχή του», Στο: Μαλούτας Θ, Οικονόμου Δ (επιμ.), Προβλήματα ανάπτυξης του κράτους πρόνοιας στην Ελλάδα, χωρικές και τομεακές προσεγγίσεις. Αθήνα: Εξάντας, σ. 13-55 .
• Maloutas, Th., Arapoglou V., Kandylis, G. and Sayas, J. (2012), "Social Polarization and Desegregation in Athens", Residential Segregation in Comparative Perspective, Making
• Offe, C. (1984.), "Contradictions of the Welfare State- In: (Studies in Contemporary German Social Thought)", Hutchinson, London.
• Ρομπόλης, Σ. 2013. Οικονομική κρίση και κοινωνικό κράτος. Από το κράτος πρόνοιας στο κράτος φιλανθρωπίας, εκδόσεις Επίκεντρο, Αθήνα.
• Σαγιάς, I. και Σπουρδαλάκης, Μ., 1993. Συλλογική Κατανάλωση: Διεθνής Εμπειρία, Ελληνικές Ιδιομορφίες, Στο: Γετίμης Π., Γράβαρης, Δ (επιμ.) Κοινωνικό Κράτος και Κοινωνική Πολιτική, HΣύγχρονη Προβληματική, Αθήνα, Θεμέλιο, σ. 413-443.
• Σαγιάς, I. και Σπουρδαλάκης, M.. 1992. Συλλογική Κατανάλωση, Κράτος Κοινωνική Αναπαραγωγή, Στο: Μαλούτας, Θ., Οικονόμου, Δ. (επιμ.), Κοινωνική Δομή και Πολεοδομική Οργάνωση στην Αθήνα, Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, σ. 33-66.
• Σωτηρόπουλος, Δ .2003. «Όψις Βαβυλωνίας»: Ερμηνείες της Μεταπολεμικής Ανάπτυξης του Κράτους Πρόνοιας στην Ελλάδα, Στο: Βενιέρης, Δ και Παπαθεοδώρου, Χ. (επιμ.) Η κοινωνική πολιτική στην Ελλάδα, Προκλήσεις και Προοπτικές, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, σ. 89-131.
• Triantafyllopoulou,    E. and Sayas,    J. 2012. , "Neighbourhoods fighting crisis". (presented    at    the    IIPPE    Conference,    Paris,    July    2012)Available    from (http://www.assoeconomiepolitique.org/political-economy-outlook-for-capitalism/) accessed 02/10/2013].

*Το Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας διοργάνωσε Συνέδριο με θέμα "Μεταβολές κι ανασημασιοδοτήσεις του χώρου στην Ελλάδα της κρίσης" στον Βόλο, από 1 έως 3 Νοεμβρίου 2013.Συνεχίζουμε να παρουσιάζουμε τις πάντα επίκαιρες εισηγήσεις του συνεδρίου.