Από τον έξυπνο δήμο στον δημοκρατικό δήμο

© Albert Tercero
ο κείμενο είναι του Arnau Monterde και δημοσιεύθηκε στο Barcelona Metropolis .Την μετάφραση επιμελήθηκε η Μαρία Βασιλάκη

Ο χαρακτηρισμός smart έχει αγγλοσαξονική καταγωγή και νοηματοδοτεί πολλά. Αντιπροσωπεύει την ιδέα ότι οι πόλεις μπορούν να είναι πιο έξυπνες και αποτελεσματικές χάρη στην τεχνολογία και τα δεδομένα που παράγουν οι κάτοικοί τους. Πολλές κριτικές έχουν εκφραστεί για να προειδοποιήσουν για τους περιορισμούς και τους κινδύνους αυτού του τεχνοκρατικού μοντέλου. Η εναλλακτική λύση είναι η χρήση των ψηφιακών τεχνολογιών για την ενίσχυση της δημοκρατίας και του πειραματισμού με νέες μορφές διακυβέρνησης των κοινών.


Εάν οι δικτυωμένες τεχνολογίες επικοινωνίας είναι σήμερα η κυρίαρχη πραγματικότητα στις ζωές μας, τότε η πόλη είναι ο χώρος όπου υλοποιούνται, δικαιολογώντας πολλές από τις συγκρούσεις και τις προκλήσεις που υπάρχουν στη σύγχρονη κοινωνία. Αν θέλουμε σήμερα να κατανοήσουμε την ψηφιακή πόλη, πρέπει να κατανοήσουμε αυτό το σύνολο τεχνολογικών εξελίξεων που την επηρεάζουν και που έχουν ορισμένες ενδογενείς σχέσεις (και μετασχηματισμούς), όσον αφορά την πολιτική, την οικονομία, την κοινωνία, την αστική ζωή και την εξουσία.
Στην πραγματικότητα, η πόλη ή ένα συγκεκριμένο μοντέλο πόλης, είναι πλήρως ενταγμένη σε μια ιστορία στην οποία η καινοτομία και η τεχνολογική ανάπτυξη, η παρακολούθηση του χώρου μέσω αισθητήρων και η εφαρμογή της τεχνητής νοημοσύνης, όπως συνοψίζεται στην ευρεία έννοια της «έξυπνης πόλης», βασίζεταισε ένα συγκεκριμένο (και διαστρεβλωμένο) όραμα της τεχνολογίας με ένα κοινό μότο: κάθε τεχνολογική εξέλιξη που προσφέρει κάποιο είδος κοινωνικού οφέλους θεωρείται πολιτική, καινοτόμος και θετική.


Οι περιορισμοί της έξυπνης πόλης


Τι κρύβεται όμως πίσω από την ιδέα της «έξυπνης πόλης»;
Τι κρύβεται πίσω από τα αυτοκίνητα χωρίς οδηγούς ή τους αισθητήρες που παρακολουθούν τα βήματα που κάνουμε;
Είναι αυτό πραγματικά χρήσιμο και απαραίτητο για το μέλλον των πόλεων μας;



Το επίθετο «έξυπνη» είναι πολύ στη μόδα και αντιπροσωπεύει την ιδέα ότι η πόλη μπορεί να είναι πιο έξυπνη και αποδοτική χάρη στην τεχνολογία και τα δεδομένα που παράγουν οι ίδιοι οι κάτοικοί της. Αυτή η ιδέα μόνο μας επιτρέπει να εντοπίσουμε μερικούς από τους τομείς σύγκρουσης που εμπλέκονται σε αυτή την προσέγγιση, που συνδέονται με θεμελιώδη ζητήματα, καθώς και τον τρόπο με τον οποίο αναπτύσσεται η τεχνολογία, υπό ποιες συνθήκες και για ποιο σκοπό, τα επιχειρηματικά μοντέλα που υπάρχουν πίσω από κάθε καινοτομία, πώς συγκεντρώνονται και διαχειρίζονται τα δεδομένα και πάνω απ' όλα οι δημόσιες (και αστικές) πολιτικές που αναπτύσσονται σε αυτή τη βάση.
Και όλα αυτά τα θέματα μας φέρνουν πίσω στις σχέσεις εξουσίας. Υπάρχουν ήδη πολλές φωνές που προειδοποιούν ως προς τους περιορισμούς και τους κινδύνους αυτής της έννοιας, που παραβλέπει τελείως τις επιπτώσεις της ανάπτυξής της.(1)


Τέλος, η έξυπνη πόλη είναι ένα μοντέλο τεχνολογικής ανάπτυξης που βασίζεται σε σημαντικό συγκεντρωτισμό και καταλαμβάνεται από μεγάλες διεθνείς επιχειρήσεις, προσφέροντας λύσεις που είναι αμφίβολης εφαρμογής και είναι εξαιρετικά δαπανηρές, ανοίγοντας μια αγορά μέσα στο δημόσιο τομέα χάρη στην παγκόσμια τάση προς μια σαρωτική πίστη (2) σε τεχνολογικές λύσεις και περιορισμένη ώθηση από την κοινωνία.
Αυτή η εννοιολογική προσέγγιση περιλαμβάνει μια πόλη (και την τεχνολογία της) που σκέφτεται για τον εαυτό της, στην οποία οι άνθρωποι είναι μεμονωμένα άτομα που δημιουργούν δεδομένα και παθητικοί αποδέκτες τεχνολογικών βελτιώσεων, ενώ παράλληλα δημιουργούν μια υποδομή που σκέφτεται και παίρνει τις καλύτερες αποφάσεις χάρη σε ακατανόητα μοντέλα και υποτιθέμενα συστήματα τεχνητής νοημοσύνης.
Αυτό δείχνει το δρόμο προς ένα τεχνοκρατικό μοντέλο διακυβέρνησης που εξαλείφει τη διάσταση της συλλογικότητας της πόλης, με το ευρύ κοινό να μην παίζει κεντρικό και κυρίαρχο ρόλο, αλλά να παράγει παθητικά ψηφιακές πληροφορίες. Μια χαρακτηριστική προσέγγιση του παγκόσμιου οικονομικού νεοφιλελευθερισμού με τον οποίο είμαστε ήδη εξοικειωμένοι.


Αυτό συμβαδίζει με την άφιξη της υποτιθέμενης κοινής οικονομίας (sharing economy), με επικεφαλής πλατφόρμες όπως η Airbnb και η Uber.
Το οικονομικό μοντέλο παραμένει έντονα συγκεντρωτικό και συνοδεύεται από εξαιρετικά αμφισβητούμενο δημοκρατικό χαρακτήρα.
Αυτές οι παγκόσμιες επιχειρήσεις που εδρεύουν στο Silicon Valley βρίσκουν εδώ μια νέα πηγή αστικού πλούτου: ένα είδος συνεργασίας “peer-to-peer” για μεγαλύτερη κατανομή εισοδήματος. Υποτίθεται ότι είναι "peer-to-peer", επειδή ένα σημαντικό ποσοστό των καταλυμάτων Airbnb ανήκει σε επενδυτικά κεφάλαια ή / και σε μια πολύ μικρή ομάδα μεγάλων ιδιοκτητών ακινήτων, όπως πρόσφατα αναφέρθηκε στο Eldiario.es. Αυτές οι πλατφόρμες συμβάλλουν επίσης στην ενίσχυση τοπικών συγκρούσεων που αρχίζουν να δημιουργούνται σε παγκόσμια κλίμακα, όπως εκείνες που συνδέονται με τον μαζικό τουρισμό, το υπερβολικό κόστος στέγασης και την αστική κινητικότητα. Για άλλη μια φορά, η σχέση μεταξύ τεχνολογίας και πόλης δεν είναι μόνο πηγή σύγκρουσης, αλλά επιπλέον εντείνει τις κοινωνικές ανισότητες και υπογραμμίζει την έλλειψη κανονισμών που τις ρυθμίζουν.
Επειδή και οι δύο αυτές πτυχές δείχνουν προς την ίδια κατεύθυνση: την επιβεβαίωση των πολιτικών και δημοκρατικών περιορισμών των κυρίαρχων μοντέλων τεχνολογικής ανάπτυξης, στους οποίους η ιδιωτική οικονομική ανάπτυξη υπερισχύει των δικαιωμάτων των πολιτών.


Τεχνολογία, δίκτυα, εξουσία και διαμαρτυρίες


Καμία τεχνολογική εξέλιξη δεν είναι σήμερα απαλλαγμένη από πολιτική πρόθεση. Η τεχνολογία στην ψηφιακή εποχή αντανακλά ορισμένες από τις σημαντικότερες σχέσεις εξουσίας στην παγκόσμια οικονομία. Δεν είναι τυχαίο ότι οι πέντε πιο σημαντικές εταιρείες στη χρηματιστηριακή αγορά των ΗΠΑ (NASDAQ) ανήκουν στον τομέα της τεχνολογίας: η Apple, η Google, η Microsoft, το Amazon και το Facebook. Ευτυχώς, το τεχνολογικό μας φάσμα έχει διευρυνθεί σημαντικά χάρη στο Διαδίκτυο. Το δίκτυο των δικτύων, που αρχικά εμπνεύστηκε και σχεδιάστηκε ως κατανεμημένος κοινός χώρος ελευθερίας και οριζόντιας επικοινωνίας, αποτελεί σήμερα πεδίο μάχης ανάμεσα σε εκείνους που συνεχίζουν να υπερασπίζονται την αρχική ιδέα και πιστεύουν στην δικτυακή ουδετερότητα και σε εκείνους που επιδιώκουν να ιδιωτικοποιήσουν και να ελέγξουν ορισμένα από τα στοιχεία ή τα πρωτόκολλά του.


Το Διαδίκτυο είναι σήμερα ένα πεδίο μάχης, κυρίως από πολιτική άποψη. Την τελευταία δεκαετία διαπιστώσαμε την εμφάνιση μαζικών δημόσιων κινητοποιήσεων, στις οποίες τα κοινωνικά μέσα και το Διαδίκτυο έχουν συμβάλει τόσο στην υπέρβαση των περιορισμών, όσον αφορά την πρόσβαση στα μέσα μαζικής ενημέρωσης, όσο και στη δημιουργία αναδυόμενων μορφών διαμαρτυρίας, όπως το κίνημα 15Μ στις μεγάλες πόλεις της Ισπανίας, και Occupy στις ΗΠΑ. Ένα από τα κυριότερα παραδείγματα σε παγκόσμιο επίπεδο είναι το φεμινιστικό κίνημα και η απεργία στις 8 Μαρτίου, με τη διαμόρφωση παγκόσμιων δικτύων συνεργασίας, συντονισμού και διάδοσης των διαμαρτυριών. Δυστυχώς, μεγάλες κυβερνήσεις και ισχυροί ηγέτες έχουν επίσης αντιληφθεί τις δυνατότητες των δικτύων για την επικοινωνία των έργων τους και έχουν αρχίσει να τα χρησιμοποιούν για δικό τους όφελος.


Μια άλλη σημαντική απειλή της δικτυακής μας κοινωνίας έγκειται σήμερα στον τομέα των δεδομένων, ο οποίος παράγει πλούτο στην εποχή μας. Τα περισσότερα δεδομένα των πολιτών όλου του κόσμου βρίσκονται στα χέρια μερικών μόνο εταιρειών που έχουν ήδη βρει καρποφόρα επιχειρηματικά μοντέλα χρησιμοποιώντας τα για εμπορική και πολιτική διαφήμιση. Αυτό σήμερα αναφέρεται ως καπιταλιστική επιτήρηση (surveillance capitalism) μια νέα μορφή καπιταλισμού που βασίζεται σε δεδομένα, που χρησιμοποιούνται για να ελέγχουν τη βιομηχανία ως σύνολο.


Προς τη δημοκρατική πόλη


"Καμία σημερινή τεχνολογική εξέλιξη δεν είναι απαλλαγμένη από πολιτική σκοπιμότητα. Η τεχνολογία στην ψηφιακή εποχή αντανακλά ορισμένες από τις σημαντικότερες σχέσεις εξουσίας στην παγκόσμια οικονομία ».


Η κρίση στις δημοκρατίες της Δύσης έχει να κάνει με τη διαφθορά, τη δυσπιστία των δημόσιων θεσμών, την ανικανότητά τους να αντιμετωπίσουν τα βασικά συλλογικά προβλήματα και την αυξανόμενη κοινωνική επιθυμία να ανοίξουν σχετικοί χώροι και πλαίσια για πολιτική συμμετοχή πέρα από τα εκλογικά γεγονότα. Αυτή η επιθυμία συμμετοχής ευτυχώς γίνεται αντιληπτή και μέσα από πολυάριθμες εκδηλώσεις συλλογικής δράσης: κινητοποιήσεις, πρωτοβουλίες, νομοθετικές προτάσεις, εκστρατείες κ.λπ. Πολλά έργα και πρωτοβουλίες πόλεων αναδύονται για να διευρύνουν το φάσμα της δημοκρατίας. Πειραματίζονται με νέους τρόπους διαχείρισης των κοινών, στους οποίους οι ψηφιακές τεχνολογίες διαδραματίζουν θεμελιώδη ρόλο.


Παρά τις αυξανόμενες απειλές που δέχεται η δημοκρατία από ένα συγκεκριμένο μοντέλο τεχνολογικής ανάπτυξης, είναι αναγκαίο να δομηθεί μια νέα πολιτική σχέση με αυτήν, να ανοίξουν κανάλια πολιτικής συμμετοχής και να αναπτυχθούν μηχανισμοί που θα επιτρέψουν στο ευρύ κοινό να συμμετάσχει στη διαδικασία διαβούλευσης και δημιουργίας του κοινού μας χώρου. Ωστόσο, η απαίτηση αυτή πρέπει να συνοδεύεται από πολιτικές που εγγυώνται τα θεμελιώδη δικαιώματα και αντιμετωπίζουν τη δημοκρατική πρόκληση της αναγνώρισης και διαχείρισης των αστικών συγκρούσεων.


Η δημοκρατική πόλη θα αποτελέσει τελικά ένα μοντέλο ανάπτυξης, το οποίο, αν και αναγνωρίζει τον κεντρικό ρόλο της τεχνολογικής συλλογικής δράσης, επικεντρώνεται σε δημοκρατικές πρακτικές και δράσεις, πολιτικές και τεχνολογικές εξελίξεις που βρίσκονται στην υπηρεσία του συνόλου, με σκοπό να κάνουν τις πόλεις μας πιο κατοικήσιμες, ανθρώπινες, δημιουργικές και συναισθηματικές, προσφέροντας εγγυήσεις όσον αφορά τον πλούτο και την κατανομή του πλούτου.


Θα μπορούσε να αναφερθεί συνοπτικά ότι η πρώτη πρόκληση που αντιμετωπίζουν οι πόλεις στον τομέα της τεχνολογίας και της δημοκρατίας είναι να είναι ικανές να δημιουργήσουν τη δική τους κυρίαρχη, δημοκρατικά ελεγχόμενη τεχνολογική υποδομή, βασισμένη στη δέσμευση για ελεύθερες και ανοιχτές τεχνολογικές λύσεις, με πλήρως συμμετοχικά μοντέλα διακυβέρνησης. Στην πραγματικότητα, κάθε τεχνολογική εξέλιξη που χρηματοδοτείται από τον δημόσιο τομέα πρέπει να είναι ανοιχτού κώδικα (open source) (με άδειες ανοικτού κώδικα), ως μορφή κοινωνικής απόδοσης.


"Είναι ανάγκη να δομηθεί μια νέα πολιτική σχέση με την τεχνολογία, να ανοίξουν κανάλια για πολιτική συμμετοχή και να αναπτυχθούν μηχανισμοί που θα επιτρέψουν στους πολίτες να συμμετέχουν στη διαδικασία της διαβούλευσης και της οικοδόμησης του συλλογικού μας χώρου".


Οι τεχνολογικές λύσεις αυτών των χαρακτηριστικών θα πρέπει επίσης να είναι ικανές να οικοδομήσουν την ίδια τη δημοκρατία, δημιουργώντας ασφαλείς και εύρωστους ψηφιακούς χώρους που εγγυώνται βασικά δικαιώματα όπως η ανωνυμία, η ασφάλεια και η ελευθερία και όχι τη χειραγώγηση και παρέχουν απεριόριστη επικοινωνία για τη διαχείριση των κοινοτικών πτυχών της πόλης. Το project Decidim, ψηφιακή πλατφόρμα πολιτικής συμμετοχής που αναπτύχθηκε από το Δημοτικό Συμβούλιο της Βαρκελώνης και που έχει πλέον επεκταθεί σε περισσότερες από 50 πόλεις, σημειώνει σαφή πρόοδο προς αυτή την κατεύθυνση, αποκαθιστώντας τα επίπεδα τεχνολογικής κυριαρχίας και υποδεικνύοντας μια νέα σχέση που εγγυάται πλήρως τα δεδομένα.


Η δεύτερη πρόκληση είναι ότι οι πόλεις πρέπει να γίνουν πραγματικά εργαστήρια αυθεντικής δημοκρατίας, βασισμένα στην ανάπτυξη δημόσιων πολιτικών επικεντρωμένων στην αποκατάσταση των γνώσεων και των πληροφοριών που ενυπάρχουν σε ολόκληρο τον κοινωνικό μας ιστό, ώστε να επιλυθούν τα κυριότερα κοινά προβλήματα. Αυτό πρέπει να γίνει με την εγγύηση των βασικών δικαιωμάτων, τον εντοπισμό της δυναμικής των ανισοτήτων και των κέντρων εξουσίας, και χωρίς φόβο να ανοίξουν φόρουμ για την αυτονομία και την κοινωνική αυτοοργάνωση. Όπως δηλώνει η Silvia Federicci, πρέπει να αποκαταστήσουμε τη σχέση μεταξύ πολιτικής και καθημερινής ζωής, μεταξύ παραγωγής και αναπαραγωγής, ώστε να επιστρέψουμε την πολιτική στην πόλη και στους κατοίκους της.


Η τρίτη πρόκληση έγκειται στην κατανόηση της παγκόσμιας πόλης και της οικονομικής δυναμικής, των χρηματοοικονομικών ροών και των πολιτικών μεγάλης κλίμακας που ξεπερνούν και υπερβαίνουν τις τοπικές ικανότητες αυτοδιοίκησης, με στόχο την οικοδόμηση συνομοσπονδιακών δικτύων πόλεων για την παροχή δημοκρατικών απαντήσεων συγκρούσεις που ξεπερνούν το τοπικό επίπεδο.


Εν ολίγοις, οι πόλεις της ψηφιακής εποχής παραμένουν χώροι για την ανάπτυξη και επέκταση του παγκόσμιου καπιταλισμού και των μεταλλάξεών του προσαρμοσμένες στα νέα μέσα μαζικής ενημέρωσης, αλλά και χώροι αντίστασης, συνεργασίας και ελπίδας, πειραματισμού και τεχνο-πολιτικής καινοτομίας, με νέα μοντέλα και πρακτικές που αποσκοπούν στην επίτευξη πραγματικής δημοκρατίας.

[1] March, H., i Ribera-Fumaz, R. (2016). “Smart contradictions: The politics of making Barcelona a Self-sufficient city”. European Urban and Regional Studies, 23(4), 816-830.


[2] Morozov, E. (2015). La locura del solucionismo tecnológico (vol. 5.010). Katz Editores i Capital Intelectual.